VAY BE VERİTAS!..

"Adalet Tanrısı Utu yeryüzünden sonsuza dek silindiğinde, Doğruluk ve Hakikat Tanrıçası Veritas ayağa kalktı. Kan kızılı kadehini güneşe doğru kaldırarak 'Şerefinize ve onurunuza' diye bağırdı..."

Masal Bekçisi

Güzeldir araştırma yapmak, keyiflidir bilgi kovalamak. Hele günümüz imkanlarını göz önüne alırsak bilgi kaşifliğin de eklenir işin içine.  Oturduğunuz yerde kaşif olmanın tek sakıncası giderek büyüyecek olan göbeğiniz ve daha da bozulacak gözlerinizdir. Hayal gücünüz ise açıldıkça açılır bilendikçe bilenir...

Dün akşam kadim bir dostum ile yaptığım duygulu bir sohbetin ardından "Doğruluk Tanrısı kimdi ulan?" diyerek bir sefere daha çıktım. Bilgisizdim bu konuda ve eşsiz bir menü açıldı önümde. Üstelik karşıma Tanrı değil Tanrıça çıkınca muzip muzip gülümsedim. Durum benim için "Vay be" idi. Kadınlarımızın çektiği onca çileyi hatırladığımda ise "Adaletin neden mülkün temeli olduğunu da bir kez daha anlamlandırdım!..

"Doğruluk Tanrısı" yoktu.
Doğruluk ve hakikatin bir den çok tanrıçası vardı.

Nasılda bir ironiydi bu. Erkek egemen dünyalarımızda bu koltuğa sadece kadınlar oturmuştu.

Kendi bilgisel sıradanlığımı aşmak için çıktığım bu keşif gezisinde ilk tanıştığım tanrıça Veritas hanımefendi oldu.

Veritas'ın, Latincede "Hakikat, doğruluk" anlamına geldiği  gibi Antik Roma'da doğruluk erdemine verilen isimdi. Veritas, aynı zamanda Roma Mitolojisi'nde hakikatin vücut bulmuş hali ve tanrıçasıydı. Tanrıça Veritas, Satürn'ün kızı olarak biliniyor.

Bir anda düşün sitemim farklı bir kıyıya doğru çekildi; Dünyadaki tüm kadınların gerçekten Veritas'ın anlamı gibi yaşamasını dilerdim ancak tecrübelerim aksini birçok kez kanıtlamıştı. Sonuçta insan dı işte beşer di geçer di, erkekler gibi ne farkı var dı arada? Her ne ise... Konumuzun uzandığı kıyılara yelkenleri fora edelim yeniden.

Tanrıça Veritas'ın hayatı ve maceraları hakkında neredeyse hiç bir bilgiye ulaşamadım. En kıdemsiz erkek tanrı hakkında bile sayfa sayfa bilgiler çıkarken karşıma böylesine önemli makama oturan hanımefendi hakkında yarım sayfa bile söz edilmemiş olmasını garipsedim. Araştırmaya vakit buldukça devam edeceğime emin olabilirsiniz...

Adalet tanrıçalarının ikincisi yine Antik Yunan'da Tanrıça Themis olarak not edilmişti bir yerlere, ancak Tanrıça Veritas ile aynı kişiliktir kendisi.  

Tehmis üzerinden devam ettiğimiz araştırmamızda, tahmin edeceğiniz gibi güzel bir kadın olarak çıkıyor karşımıza. Koymak,yerleştirmek, oturtmak, sağlamlaştırmak,saptamak anlamına gelen bir kökten (tithemi) türemiş olan ‘themis', adil adalet gibi anlamlar taşımakta. Grekçe'de "themis" kelimesi, yapılan veya yapıla gelen “gelenek örf” anlamında da kullanılmış ...

Yunan mitolojisinde Uranüs ve Gaia’nın kızı olan adalet ve düzen tanrıçası Themis, Zeus’un Hera’dan sonraki ikinci karısı, Horae ve Moirae’nin annesidir. Zeus’un amacının üzerindeki adalet yükünü Themis’e atmak olduğu söylenir. Ne de olsa Zeus meşguldür. Antik Yunan’da kara bir giysi içinde olan ve bir elinde asası bulunan Themis’e kılıç ve terazi Rönesans Dönemi’ndeki ressamlarca yakıştırılmıştır.

Themis, doğada, mevsimlerin, yılların ve sanatların düzenini sağlayan bir tanrıça üçlüsüyle canlı varlıklar arasında yaşamla ölüm dengesini kuran bir tanrıça, bir tanrısal varlıktır. Themis, yasadır, kuraldır; ama gelip geçici bir yasa değil, hem tanrılar hem de insanlar dünyasında değişmez evrensel ve ölümsüz doğa yasasıdır. Tanrısal yasadır, onun karşıtı insansal yasa ise Nomos’tur. Themis, Olympos’ta yaşar ve Zeus’un hemen yanı başında oturur ve Zeus’un vereceği bütün kararlarda ona hikmet ve adalet tavsiye eder, tanrılara verdiği öğütlerle bir çeşit danışmanlık görevi de yapar. Tanrıların toplantılarına başkanlık eder, Tanrılar arasındaki anlaşmazlıklar kadar, insanlar arasındaki anlaşmazlıkları da çözer ve Olympos’taki düzeni korur.

Themis cismani düzenden ziyade sosyal düzenin tanrıçasıdır. Öfkeli veya cezalandırıcı değildir. Ona yeteri kadar saygı gösterilmediğinde veya adaletsizlik yapıldığında sessiz kalır ve onun yerine Nemesis gerekli cezayı verir. Themis, aynı zamanda kâhindir, kehanet gücü vardır.

Roma İmparatorluğu Justitia

Roma döneminde, Themis’in yerini “Justitia” alır. Justitia’nın Themis’ten farkı, gözlerinin kapalı olarak simgelenmesidir. Romalılar, tanrıçanın, adaletli bir yargılama yapabilmesi için, gözlerinin kapalı olması ve karşısındakini görüp etkilenmemesi gerektiğini düşünmüşler. Hukuk ve adalet ile birlikte anılan Jusitita, daha çok ahlaki değerlerle güçlendirilmiş bir adalet anlayışını betimlemektedir. Justitia’nın sol elindeki terazi destek ve muhalefet gücünü, sağ elindeki iki ucu keskin kılıç ise akıl ve adalet gücünü simgelemektedir. Justitia’nin modern ikonası mahkeme salonlarında da kullanılmaktadır. Gözlerindeki bağ objektifliği simgeler; korku ya da taraf hislerine sahip olmadan, tarafsız ve kimliksiz objektif olmak demektir. Söz konusu bağ 15. yüzyıldan bu yana ön plana çıkmıştır. “Adaletin gözü kördür” Sözünün de buradan geldiği ifade edilmektedir. Adalet hiçbir kişiye, zümreye, aileye sosyal statüsünden ya da zenginliğinden dolayı ayrıcalık tanımamalı, kimseye karşı renk, dil, din, ırk gibi ayrımcılıkta  bulunmamalıdır. Gözlerin kapalı olması, adaletin hiçbir şeyden etkilenmemesi, bunları dikkate almadan karar vermesini ifade eder.

Günümüzde kullanılan adalet simgesi Themis adını almakla birlikte Themis’in gerçek görüntüsünden oldukça uzaklaşmış, Justitia’yla harmanlanarak yeni bir tanrıçayla simgelenmiştir. Elinde terazi ve kılıçla, gözündeki bağ ile bugünkü adalet ve hukuk anlayışına göre şekillendirilmiştir.

Tartışılan adalet sembolü için şair Sunay Akın şu dörtlüğü yazmış:

Beyaz adam
özgürlük gibi adaleti de
bir kadın heykeliyle simgeledi
ama elinde terazi tutan
zavallı kadın
gözleri bağlı olduğu için
kendisine tecavüz edenin
kim olduğunu göremedi.

Eski Mısır daki Tanrıçamız ise Ma'at'dır.

Mısır mitolojisinde ise adaleti sağlayan, yasalar yapan, suçluları cezalandıran, adalet ve doğruluk tanrıçası Maat (Ma’at)’dır. Maat sözcüğü, hakikat, adalet, doğruluk, düzen, denge ve kozmik hukuk gibi anlamlara gelmektedir.  Ma’at, Troth’un karısı ve Güneş Tanrısı Ra’nın kızıdır. Simgesi olan devekuşu tüyü saf iyiliği, hakikati ve doğruluğu temsil eder. O bir hukuk tanrıçasıdır ve onun, adalet dağıtmak için Hakikat Evi’nde  oturduğuna ve Osiris’in mahkemesinde insanların kalplerini kendisinin doğruluk tüyüyle tarttığına ve yürek tüy kadar hafif ise onun sonsuz yaşamla ödüllendirileceğine inanılır, böylece ölen kişinin iyi ve kötü ruhlu olduğu anlaşılırmış. İşte ilahi adalette “denge”… Aynı zamanda evrensel düzenin sağlayıcısı konumunda olan Maat’ın görevleri arasında, Güneş Tanrısı Ra’ya gökyüzündeki seyahatlerinde rehberlik etmek de bulunmaktadır. Her gün gökyüzünde onu taşıyan geminin rotasını belirler. Bazı inanışlara göre, gemide onunla beraber yön göstermek için yolculuk da eder.

Adalet kavramı, tarih boyunca kültürlerde çoğunlukla kadın figürüyle tasvir edilmiş. Muhtemelen on binlerce yıl süren ve yavaş değişimlerle insanlığın yerleşik yaşama ve çok daha büyük nüfuslara ulaşmasından önceki avcı –toplayıcı dönemlerimizde, kadının birleştirici, eşitlikçi, paylaştırıcı, koruyucu,anaç özelliğinden ve bunun zorlu ve tehlikeli, göçebe klan hayatı içindeki olmazsa olmaz gerekliliğinden köken alır. Buna rağmen en eski yazılı kültür olan Sümerler ve onun ardılları Hititlerde adaletten de sorumlu olan güneş tanrısı erkektir. Hemen hemen Sümerlerle yaşıt Mısır'da ve binlerce yıl sonraki Antik Yunan'da ise kadına dönüşmüştür ve gelecek kültürlerde de böyle devam etmiştir Sümerlere göre Utu, adaletin, hukuk ve kanunların, düzen ve intizamın tanrısıydı. Sümer mitolojisinin güneş tanrısı Utu, ay tanrısı Nanna ile tanrıça Ningal'in oğludur. Utu, güneşin aydınlığı ile bitkilerin büyümesini sağlar, insanların dünyasını aydınlatır, bütün canlılara sıcaklık verirdi. Her gün doğudan doğar, her yere ulaşır, akşam olunca da batıdan batar ve ölüler diyarına giderdi. Utu'nun, her gün göklerde belli bir düzen ve istikamette ilerlemesinden dolayı her şeyi gördüğüne, duyduğuna, bu yüzden de adalet, doğruluk ve düzeni sağlayacak tanrı olduğuna inanırlardı.

Sümerlerin kültürel mirasını devralan Hititler, güneş tanrısı Utu'yu Şamaş olarak alıntılamışlar ve çok yönlü, dengeli, yazılı bir hukuk sistemi kurmuşlar. Uluslararası hukuk ve diplomasinin yazılı kurallarının ilk ve en güzel örnekleri Hitit hukukunda ortaya çıkmış. Sümerlerdeki Utu gibi Şamaş da güneş ışınlarıyla, asasıyla, yüzüğüyle ve testeresiyle betimlenmiş. Şamaş da Utu gibi testeresiyle adalet dağıtır, haklı ve haksızı birbirinden keser ayırır.

Bilgi akışı bu şekilde sürdü gitti.; ve şöyle düşündüm birden, kadehler bizim ülkemizde "Şerefe" diye kalkmaz mı havaya. Şeref kelimesini anlamlandığımızda Tanrıça Veritas'a gitmez mi ucu.

kaynaklar

Bayladı, Derman, Mitoloji Sözlüğü- Klasik Mitologyada TanrılarOlaylar-Kahramanlar, İstanbul, Say Yayınları, 2005.

Bayladı, Derman, Tanrıların Öyküsü, 5. b., İstanbul, Say Yayınları, 2007.

Cömert, Bedrettin, Mitoloji ve İkonografi, Ankara, Ayraç Yayınları, 1999.

Çuvalcı, Ali, “Adalet Tanrıçası Themis Figürü Üzerine Bir Deneme”,

Eskişehir Barosu Dergisi, Sayı: 9, Şubat 2006, ss. 1-4.

Estin, Calotte – Laporte, Helene, Yunan ve Roma Mitolojisi, Çev.:

Musa Eran, 25. b., Ankara, Tübitak Yayınları, 2008.

Grimal, Pierre, Yunan Mitolojisi, Çev.: Nihan Özyıldırım, Ankara, Dost Kitabevi Yayınları, 2005.

Adalet tanrıçaları- Stj. Av. Çiğdem Küçükkayalar