ESK? TÜRKLER'DE ?NANÇ GELENEK GÖRENEK 3

Hiongnu alt?n kab? : Mo?olistan. Özel Sergi: Xiongnu, Henan ?l Müzesi, Zhengzhou. WorldHistoryPics.com'da indekslenmi? foto?raf koleksiyonundan.

Üçüncü yaz?ya ula?t?k. Yine çok ilginç ve herkesi ?a??rtacak inançlardan, gelenek ve göreneklerden söz eden al?nt?lar payla?aca??m. Bebekleri kötü ruhlardan korumak için yedi ve dokuz parçal? giysiler giydirmek sorunu çözüyor muydu bilemem ama Eski Türkler de t?pk? di?er ça?da?lar? gibi çok say?da ilkel inançlara sahipti. Asl?nda di’li geçmi? zaman kullanmam biraz yanl?? oldu. ?slamiyet’e geçmi? olmak eski gelenek ve inançlar?n tamamen terk edilmesini sa?lamad?. Türkler eski inançlar?n?, gelenek, göreneklerini yeni dinlerinin içinde monte etti, t?pk? çok tanr?l? inanç sistemlerine sahip di?er milletler gibi. Yani bu Türklere özgü bir durum de?il. Zaten ?u andaki inançlar, dinler hep eski inanç sistemlerinin yeni uyarlamas?ndan ba?ka bir ?ey de?ildir. Al?nt?larda 20.yüzy?lda Anadolu’da hâlâ ya?ayan eski geleneklerden örneklere de rastlayacaks?n?z. Hat?rlatmama gerek var m? bilmem, yazarlar?n savlar? kesinle?mi? gerçekler olarak kabul edilmemelidir. Bir tanesi ilk Müslüman olan ?u boydu derken bir ba?kas? ba?ka bir boyu gösterebilir. Dikkatinizi çekmek isterim.

Putlar? koleksiyonuna alan ?slam hükümdar? kimdi?

“Gazneli Mahmud’un... mükemmel bir mümin oldu?u söylenir, çünkü ?slamiyet’i Hindistan’a kadar yaym??, pek çok kâfiri öldürmü? ve tüm putlar? y?km??t?r. Asl?nda ?eriat yasalar?n?n hiçbirine uymayan, y?kt??? söylenen putlardan daha ço?unu antika merak?ndan koleksiyonuna katan, ?slam’?n erdemlerinden çok az?na sahip bir hükümdard?. Arapça’n?n idari dil olmas?n? sa?lamas?n?n nedeni milliyetçi bir Türk olarak Farsça’n?n kazand??? zaferin sinirine dokunmas?yd?.” 1

Putperest Teleütler kimleri art?k yanlar?nda görmek istemedi?

“Kuznetsk Teleütleri’nin bir k?sm? bundan bir müddet (1860’l? y?llardan b.n.) önce Biys ?lçesi’ne göçmü? olup, ?imdi Katunya boyundaki misyoner köylerinde oturmaktad?r. Bu göç, Kuznetsk Teleütleri’nden bir k?sm?n?n H?ristiyanl??? kabul etmesi yüzünden vukubulmu?tur, çünkü putperest Teleütler art?k H?ristiyanlar? yanlar?nda görmek istememi?lerdir.” 2

Renkli çaputlarla ruhlar? oyalamak ya da hastal?k ?a??rtmas?

“Bebeleri, hastal?klardan, kötü ruhlardan koruyaca??na inan?lan t?ls?ml? giyimlerden biri de, yedi parçal?, dokuz parçal? çocuk giysileridir. Hamile kad?n, u?uruna inand???, yedi, dokuz ayr? evden çaputlar toplar. Bu renk renk çe?itli çaputlar? birbirine ekleyerek özel giysiler ve yorgan, yast?k, be?ik ba?lar? diker.

Böylesi giysilere, Anadolu’da hastal?k ?a??rtmas? denir. ?nançlara göre, kötü ruhlar, gece çe?itli çaputlar üzerinde oyalan?rken, onlar?n renklerini birbirinden ay?rmaya u?ra??rken, gün ???r, kötü ruhlar kaç?p gidermi?. Böyle parçal? giysileri, h?l?, gelin veya damat oluncaya kadar giyenler vard?r.

Yine, çocu?u ya?amayan ana, yedi ayr? kad?ndan bebesini emzirir ve yedi – dokuz y?l (erkek veya k?z) çocuklar?n?n saç?na makas vurmaz.” 3

?lk Müslüman olan Türkler kimlerdir?

“?slamiyet, ilk büyük zaferini 10.yüzy?l ba?lar?nda Volga’n?n orta bölgelerinde Türkçe konu?an Bulgarlar’da kazan?r. Bu halk, Balkanlar’a göç eden ve burada Slavla??p H?ristiyanla?an Bulgar konfederasyonundan ayr?lan bir dald?r.

Volga ve Kama ?rmaklar? kav?a??na yerle?en bu Bulgarlar bir devlet kurarlar, refahlar? k?smen kürk, deri ve tah?l ürünleri ticaretine ba?l?d?r. Ne zaman Müslüman olmaya karar verdiklerini bilmiyoruz, ama halife el Muktedir’e bir elçi gönderirler, yeni kararlar?ndan onu haberdar etmek ve kaleler kurmak için uzmanlar ve yeni dinlerini kendilerine ö?retmesi için bilim adamlar? göndermesini isterler. Bu isteklerinin kar??l???nda elçi olarak ?bn Fadlan gönderilir. ?bn Fadlan yolculu?unun nedenini yazd??? için övgüyü hak eder.” 4

Bayramlarda ziyaret edilen mezarlar?n üzerine rak? dökülür!

“Bahar, ?eker ve kurban bayramlar?nda ata mezarlar? ziyaret edilir. Mezarlar çiçekler, yapraklar, a?aç dallar?, yel bayraklar? ile yeniden donat?l?r. O gün, herkes, ata mezarlar?n?n ba??nda yer içer, mezarlar?n üzerine kahve ve rak? dökülür. Ruhlar için meyveler, ?ekerler, lokumlar da??t?l?r.

Mezarlar?n üzerine de yiyecek b?rak?l?r. Ayr?ca, mezarl???n ba? taraf?ndaki bir meydanda, bahar bayram?nda, genç k?zlar ve delikanl?lar samaha durur. O y?l evlenecek olanlar orada karar verir.” 5

Karahanl?lar hangi dini inanca sahipti?

“Hoten ya da Uygur uygarl???n?n be?i?i büyük ülkelere kom?u olan Karahanl?lar da barbard?rlar; etnik, dil ve kültür aç?s?ndan, H?ristiyanl??? kabul ettiklerine dair bilgiler olmas?na kar??n, hâlâ ?aman olan Karluklar ve Is?k Köl’ün bat?s?ndaki Çikiller’e yak?nd?rlar.

Mo?ollar gibi küçük gözlü, bas?k burunlu insanlar olarak betimlenirler. ?slâm’? kabul etmeden önce Manicilik’ten ve Nesturilik’ten etkilenmi? olmalar? gerekmektedir, ama ço?unlukla eski bozk?r dinine sad?k kalm??lard?r; örne?in hâlâ putlar?na verilen adlar? kullanmaktad?rlar: Bu?ra (dam?zl?k-deve), Arslan (aslan). Din de?i?tirme öyküleri de rehber hayvan ve dü?sel ö?eler gibi temalar üzerine kuruludur.” 6

?aman ve Budistleri öldüren han kimdi?

“Özbek Han’?n, Mo?ollar?n sosyal hayat?nda büyük bir rol oynayan ?amanlar?n ve Budist lamalar?n?n öldürülmesini emretti?ini biliyoruz.” 7

Hiong-nu soylusu : M.Ö. 200 ile M.S. 100 aras?.

 

Kazaklar ?slamiyet’e ne zaman geçti?

“Geleneklerine çok ba?l? olan Kazaklar ?slamiyet’e geçmeyi hep reddetmi?lerdir. Buna kar??n bu topluluklarda bile, 17 ve 18. yüzy?llarda oldukça geç olsa da zaferle taçlanacak Müslüman propagandas? etkisini hissettirmeye ba?lam??t?.” 8

Kazak çocu?una k?zarsa “O Kök Soggur” der, yani Mavi Gökyüzü vursun...

“Kazak halk?nda ?slam dini 8. yy.dan itibaren ba?layarak yay?ld?. Ama Kazak halk? Müslüman olarak tan?nsa da ?slam dininin farzlar?n? eski ?aman gelenek görenekleriyle birlikte sürdürmektedir. Örne?in Allah ile birlikte Aya, Güne?e, mavi gökyüzüne tap?nd?. Gittikleri her yerdeki türbelere tap?n?p, hatta bazen yolculuk yapt?klar? zaman türbelerde geceleri kalarak sabahlard?.

Bak??, müneccimler ve falc?lara inanm??lard?. Bunlardan bir örnek Kazak Devleti’nin milli bayra?? gökyüzünün renginden, mavi, Müslüman halklar?nda oldu?u gibi ye?il de?il. Kazaklar çocuklar?na üzüldükleri zaman ‘O Kök soggur’ ‘Mavi gökyüzü vursun’ diye k?zarak söylenir.

Kazak evlerinde duvarlarda as?l? kilimlere çok rastlars?n?z. Bunlar eski gelene?in izleridir. Göçebe hayat zaman?nda Kazaklar keçeli evlerde ya??yorlard?. K?? aylar?n?n ortas?nda ate? yak?p, yemek pi?irecek ocaklar kurarlard?. Keçeden yap?lan evde so?uk geçmesin diye keçe dö?emi?lerdir. O zamanlar bu gerekli idi. ?imdi ya?am?n de?i?mesine ra?men bu gelene?in kal?nt?lar?na rastlanmaktad?r.

...

Kazaklar k?? günleri kar buz durmayan yüksek yerlerin eteklerinde kulak boyunu s?cak tutan tumak, ba?da? kurup oturmak için geni? paçal? ?alvar, üzengiye uygun istik giyer. Oturaca?? yeri geni?, içi keçeden dikilen çar?kl? çizmeler giyip, ilkbaharda içi keçeden dikilen ak kalpak, üstünde yünden örülen kaftani vard?r. Eti tuzlayarak kurutmak, koyunun karn?nda tuzlanarak, saklanan ya?, tar?dan kaynat?larak kavrulup yap?lan, belde dü?ümlenen kemik, süzmeyi, kaynat?p kurutulan kurt, kaz?-karta yapma gelene?inin hepsi göçebe hayat?ndan al?nan ?detlerdir. Bu söylenenlerin hepsi Kazaklar’la beraber ya?ayarak geldi.” 9

?sveç’teki Türkler’de ?amanist adetler sürüyor...

“Antropolog Lisbeth, Sachs 1970’lerin sonunda ilk ku?ak göçmen Kulu kad?nlar?n?n ?sveç sa?l?k koruyuculu?u ile ili?kisini incelemi?tir.

Bu bölgede ortaya ç?kan ciddi kültürel çat??may? tan?mlam??t?r. Kad?nlar?n hastal?k dü?üncesi ?sveçinkine uymamaktad?r, bu yüzden ?sveç’teki sa?l?k koruyuculu?una güvenmemektedirler.

Bunun yerine t?bbi problemlerini Türkiye’de geleneksel halk hekimli?i yöntemleriyle çözmeyi tercih etmi?lerdir. Hocalar?n, ocaklar?n gücüne güvenirler, yat?rlar? ziyaret ederler ve nazarl?k ve muskalarla korunurlar. Büyü, nazar, cin, peri, al kar?s?n?n tehlikeli gücüne inan?rlar.

Genç kad?nlar?n do?um klini?ine kendilerini korumas? için birlikte bir Kuran, bir nazarl?k, bir çift makas ve kocalar?n?n elbiselerinden bir parça götürdükleri olmu?tur.

Gece boyunca ???klar?n aç?k kalmas?na önem verirler.

Tüm bunlar yeni annelerin albasmas?ndan ölmelerine sebep olan kötü bir varl?k olan al kar?s?n?n korkusuyla yap?l?r. (Sachs 1983: 146-147). En az?ndan ikinci ku?ak genç kad?nlar aras?nda olmasa bile durumun bugün de ayn? oldu?undan ?üpheliyim.” 10

Samaniler’in Kuran d???nda yasa kitab? vard?r!

“Tamamen dinsel bir yap?lanma içinde olan bu toplamda (Samaniler’de, b.n.) ö?retim yaln?zca din içerikli de?ildir, iktidara kar??n güçlü ak?lc? ak?m vard?r. Tar?m için bir kanun kitab? ç?kar?l?r: Kitab el-Kuniy (Kanallar Kitab?) iki yüzy?l yürürlükte kal?r.

Suyun payla??m?nda ç?kan kavgalar göz önüne al?n?nca bu kadar süre yürürlükte kalmalar? ?a??rt?c? de?ildir. Ama bu duyulmad?k bir uygulamad?r, çünkü Kuran d???nda yaz?l? bir kanun uygular.” 11

Ada?? rak?l?, ?arapl? bir e?lenceyle yemek...

“Hamzababa türbesi çevresinde yer alan bu inançlar, dileklerin yerine gelmesi sonucunda Hamzababa için adak sunulmas? ile son bulmaktad?r.

Adak genellikle bir koyun olmakla birlikte, horoz, keçi, inek gibi hayvanlar da olabilmektedir. Burada amaç kan ak?tmakt?r. Akan kan kutsal say?lmakta, üzerine bas?lmamaktad?r. Bu amaçla köyde kurulan dernek taraf?ndan bir kesimhane yap?lm??t?r. ?steyenler burada görevli olan kasaptan da yard?m alabilmektedirler.

Kesilen hayvan yüzüldükten sonra derisi derne?e b?rak?lmaktad?r. Etin büyük bir k?sm? o gün tüketilmektedir. Adak sahipleri etleri, ya köy meydan?ndaki ya da özel ?ah?slar?n bahçelerinde yapt?klar? ocaklarda pi?irmektedirler. Geriye kalan etler ço?unlukla köy sakinlerine da??t?lmaktad?r.

Etler ha?lan?p kavrulduktan sonra masalar kurulmakta, genellikle rak? ya da ?arap gibi alkollü içeceklerle birlikte tüketilmektedir. Bu arada müzik e?li?inde kad?n erkekli gruplar halinde dans edilmektedir.” 12

Ölülerin vücutlar? dö?ünlerle süslenirdi...

“Paz?r?k’ta bulunan cesetlerin vücutlar?n?n yap?lan dö?ünlerle süslendi?ini görüyoruz. Ekseri cesetlerde, vücudun hem ön ve hem de arka k?s?mlar? ba?tan a?a??ya kadar dö?ünlenmi?ti. Ayr?ca mumyalanan ölülerin derisi T ?eklinde aç?lm?? ve sonra da dikilmi?ti. Bu hadiselerin neyi ifade etti?ini bilmiyoruz. (Rudenko) Adalelerin ç?kar?lm?? olmas? çok muhtemeldir.” 13

“Gelin ba??na sadakat simgesi olarak turna tüyü tak?l?r”...

“Ku?u gibi e?ine sad?k bir ku? cinsi olan, e?ini kaybedince yeni bir e?i çok zor kabul eden Turna(n?n) tüyü Gaziantep’te Barak gelin ba??nda kullan?lmaktad?r. Bu tüyler belki de bir sadakat simgesi olarak seçilmi?tir.

Anadolu’da insanlara isim olarak verilen, hatta lakaplar? turna olan ailelerde ruhun timsali vard?r (Durnalar, Durnazadeler v.b.)

Birçok yerle?im yerinin de ad? bu güzel su ku?undan al?nm??t?r. Turna deyimlerimize de girmi?, türkülerimize hatta ilmik ilmik i?lenen kilimlerimize bile konu olmu?tur. Yap?lan ara?t?rmalar Hun devrinden beri tanr?lar ve hayali-manevi varl?klar?n kanatl? olarak da tasavvur edildiklerini bize göstermektedir. (?ükrü Elçin)

Ku?lar içinde konumuzu te?kil eden su ku?u turnan?n, Türkler’de Gök Tanr? tasavvuru d???ndaki ilahlardan biri olarak hikmet sahibi ruhu temsil etti?i kabul edilmektedir. Prof. Eberhard, milattan önce iki bin y?llar?nda ya?am?? proto-Türk olmalar? ihtimal dahilinde bulunan Chonlar’da su ku?u motifi içinde hakim turnan?n ya?ad???na i?aret edilir. Masao Mori, Türkler’in atalar? say?lan Tie-le’ler vas?tas?yla Ting-lingler’e atfedilen geyikli alp abidelerinde turnan?n yer ald???n? söyler. (Elçin, 1983:81)” 14

Ölenin mezar?n?n üstüne ev in?a etmek

(?amanl?kta) “Sungunun en özgün ?ekli k?m?z?n ve k?srak sütünün at?n, evin ve topra??n üzerine dört bir yana serpilmesidir. Türkler mezar üzerinde içinde ölenin tasvirini ve ya?arken i?tirak etti?i sava?lar?n temsillerini y?ll?klar?na göre resmeden bir ev in?a etmektedirler.” 15

Hazarlar yöneticiler Musevi, tüccarlar Müslüman halk ?amanistti

“Hazar Ka?anl???’n?n önemli bir özelli?i, ka?anl?kta tam bir din ho?görüsünün hüküm sürmesiydi. Hazar Halk?’n?n büyük k?sm? ?amanl??a mensup olup, eski Türk dinini devam ettirmi?lerdi. Fakat üst tabaka, ka?an, beyler ve saray erkân? Yahudi dinindeydiler. ?slamiyet de yayg?nd?. Bilhassa tüccar zümresinin Müslüman oldu?u bilinir. H?ristiyanlar da az de?ildi.

Hazar Ka?anl???’n?n tarihinde Hazar üst tabakas?, yani ka?an ve etraf?ndakilerin Yahudili?i kabul etmi? olmas? dikkat çekicidir. Hazarlar’?n üst tabakas?n?n Musevili?i kabul ederken, siyasi dü?ünceyle hareket etmi? olmalar? akla çok yak?nd?r.

Kom?ular? olan Bizans’?n H?ristiyanl??? ve di?er büyük kom?usu Abbasiler’in Müslümanl??? kar??s?nda, Hazar beylerinin, büyük dinlerden üçüncüsü olan Musevili?i benimsemekle, Bizans ve Abbasiler’in siyasi nüfuzlar?ndan uzak kalacaklar?n? dü?ünmü? olmalar? mümkündür.

Ayn? Hazarlar gibi, Bulgarlar da kom?usu Ruslar’?n nüfuzundan uzak kal?p, ba??ms?z ya?amak için, Müslümanl??? kendili?inden siyasi amaç gere?i kabul etmi?lerdir. Abbasiler nas?l olsa uzakt?… Ama bunun sonu… Tatarlar (Yazar Bulgarlar demek istiyor.), H?ristiyanl??a kar?? bir dinde olduklar? için Korkunç ?van taraf?ndan ac?mas?z bir ?ekilde cezaland?r?lacakt?r.

…

Hazar Devleti’nde ya?at?lan inançlar?n farkl?l??? kadar, bu devlette ya?ayan insanlar?n mensup oldu?u boylar da farkl?yd?: Uygur, Hazar, Bulgar, Peçenekler.

?stanbul’u ku?atan Arap ordusuna kar?? Bizans, Hazarlar’dan yard?m istemi?tir (718).

Bizans’?n yard?m?na ko?an Hazarlar, Araplar’?n h?nc?n? üzerine çekmi?ti. Arap-Hazar dü?manl??? hiç eksilmemi?tir. H?ristiyan Bizans’la Müslüman Araplar’?n Museviler’e kar?? yapt?klar?n?, Hazar hanlar? kar??l?ks?z b?rakmam??, bir ara, ?til’deki camiin minaresini y?kt?rarak müezzinini öldürtmü?tür.

Seyid ?bn Emir el-Hara?i, Maslama ve Mervan bin Muhammed adl? Arap komutanlar?n?n ba??nda bulundu?u Arap ordusu, 8.yüzy?l?n ba?lar?nda Hazarlar’a kar?? bütün ?iddetiyle sald?r?ya geçer.

Hazar ka?an?n? Müslümanl??a zorlar. Fakat Arap yay?lmac?l???na, hilesine, zalimli?ine kar?? direnen Hazarlar, ?slam’? kabul etmemekle beraber, Do?u Avrupa’y? bu Arap vah?etinden korumu?tur.

…

H?ristiyan Bizans’?n H?ristiyan Rus ile birle?ip, güvenilir müttefiki olan Musevi Hazarlar’a sald?rmas?n?n din fark?ndan kaynakland??? ?üphesizdir. Ço?u zaman inanç sorunu, ç?kar kayg?lar?n? unutturabilir. Çünkü inanç fark?, insanlar ve toplumlar aras?ndaki bar??maz en derin dü?manl??? do?uran tek amildir. Dinler veya dine benzer de?i?mez inançlar, insanl??? her zaman kavgalara, huzursuzluklara sürüklemi?tir.” 16

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir hafta sonu dilerim.

KAYNAKLAR

1 J.P.Roux, Orta Asya, S. 249

2 W.Radloff, Sibirya’dan 1.Cilt, S.205

3 Sabiha Tansu?, Anadolu Ya?am?nda ve Giyiminde ?aman ?zleri, 5. Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri 1997

4 Roux, Orta Asya, S. 242

5 Tansu?, Anadolu Ya?am?nda ve Giyiminde ?aman ?zleri, 5.Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri 1997

6 Roux, Orta Asya, S. 244

7 A.Yu.Yakubovskiy, Alt?n Ordu ve Çökü?ü, S.99

8 Roux, Orta Asya, S. 380

9 Prof. Dr. Dosmuhamed Ki?ibekov, Doç.Dr.Timur Ki?itekov, Kazak Gelene?inde Göçebelik ?zleri, Gelenek Görenek ?nançlar, 5. Milletleraras? Türk Kültürü Kongresi (1996), Seksiyon bildirileri, S.289

10 Jitka-Jakmyr Zamrazilova, ?sveç’te Popüler Türk Kültürü, Türk Halk Kültürü Ara?t?rmalar? 1996, S.183

11 Roux, Orta Asya, S. 235

12 Hakan Sinan Mete, Hamza Baba Türbesi Etraf?nda Olu?mu? Halk ?nançlar?, Türk Halk Kültürü Ara?t?rmalar? 1996, S.128-129

13 Bahaeddin Ögel, ?slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, S.68

14 Mücella Kahveci, Anadolu’da Tüylerle Haz?rlanan Gelin Ba? Giyimlerinden Baz? Örnekler,  5.Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi, Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri, 1997

15 Sevgi Babao?lu, Türk Mitolojisinin Halk Motiflerine Etkisi, 5.Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi, Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri, 1997, S.74

16 ?klil Kurban, Ya?l? tarihin Yank?s?, S.41-42