ESK? TÜRKLER'DE ?NANÇ, GELENEK, GÖRENEK 1

Altay yurdunun içi : ?ç mekân, geometrisi, düzenli ve iyi düzenlenmi? bir mikro kozmos halindedir. Kap? genellikle güneye, güne? yönüne bakar ve ocak “ay?l”?n (yurtun) merkezindedir . Do?u taraf? di?i, bat? taraf? erkektir. Ev sahibi ve ev sahibesi, erke?in solunda oturan kad?n ile sizi oca??n kar?? taraf?ndan kar??layacaklard?r. Aile üyeleri iki yan?nda, misafirler ise s?rtlar? kap?ya dönük ?ekilde kar??lar?nda oturur. Kuzey taraf?nda yataklar, kuzeybat? taraf?nda ise tanr?lar?n tasvirlerine adanm?? alan vard?r. Bat?da ailenin sahip oldu?u e?yalar, do?uda mutfak gereçleri depolan?r. Bu alandaki her ?ey kutsald?r ve insanlar ile onu kontrol eden koruyucu ruhlar aras?nda bir uyum vard?r. Ay?l?n kutsall???n? bozan her türlü davran??, ailenin dengesini ve mutlulu?unu tehdit eder, merkezde yanan ate? ise nesillerin süreklili?ini ve art arda geli?ini, atalar ve torunlar aras?ndaki ba?? temsil eder. Resim Radloff 1893.

Elimde birikmi? çok say?da not var. 1991’den bu yana biriktirdi?im notlar. Turkleronline.com diye bir web sitem vard?, 2002’de yay?na sokmu?tum. Türkler eskiden nas?l ya?ard?, neye inan?rd?, hangi gelenek göreneklere sahipti gibi sorular?n yan?tlar?n? merak etmi?tim. Ald???m notlar on bir y?l sonra bir siteye dönü?tü. Eski Türkler ile ba?lay?p di?er halklar?n tarihlerine dek uzanm??t?m. Yaln?z tarihlerine de?il, inançlar?na, gelenek göreneklerine kadar ne okuduysam, oralardan yapt???m al?nt?lar? da okurlarla payla??yordum.

Turkleronline.com sitesindeki Türkler bölümünde bulunan “?nanç-Gelenek” bölümünden birkaç yaz?y? kapsayacak bir seçki olu?turmaya çal??aca??m. Ba?l?klar tamamen bana aittir. Yazarlar?n yap?tlar?ndan bire bir al?nt? yap?lm??t?r. Ba?l?klar d???nda hiçbir sözcük bana ait de?ildir.

Siteyle ilgili ?u bilgileri payla?mazsam yaz? eksik kalacak.

Turkleronline.com Frontpage ile tasarlanm??t?. Tabii çok çok eski ve basit bir sistem olunca ?u anda tekrar yay?na sokam?yorum. Kapatma gerekçem ise çok komikti. Ad?n? ABD’deki bir firmadan alm??t?m, on y?ll???na, sonra onun ?ifresini kaybettim. Ad yenileme günü gelince bunu yapamad???m için turkleronline.com ad? elimden gitti. Cahillik i?te. Site yay?ndan kalkt? ama tüm bilgiler bende duruyor tabii. Bir ara turkleronline.net ad?yla yay?n? sürdürdüm ancak Frontpage sistemi okunmas? çok zor bir siteydi. Sevgili dostum Adnan Genç’in sitenin en çok ele?tirdi?i yan? buydu. O sevimli tonlamas?yla “okunmuyor yahu, ne yazsak bo?una, ?unu bir yenile” derdi. Yenisini yapt?racak gücüm olmad??? için onun yay?n?n? da sürdüremedim. Her neyse, elimdeki binlerce sayfa bilgiyle ba? ba?a kald?m böylece. 2021 y?l?nda kaybetti?im Adnan’?n an?lar? bende halâ çok taze, bazen bo? bulunup dur ?unu Adnan’a bir soray?m diye elim telefona gidiyor.

Sitedeki bilgiler gerçekten çok de?erli benim için, merakl?lar? için de çok yararl? olaca??na eminim. Tarih alan?nda yüksek lisans ve doktora çal??mas? yapan gençler için turkleronline.com s?k kullan?lan bir siteydi. Birçok doçent ve profesör de kullan?yor ve al?nt? yap?yor hatta at?fta bulunuyordu. Siteyi yay?nda tutamamakla onlara da büyük kötülük ettim, af etsinler beni.

Bu seçki dizisinde ayn? konuda farkl? savlara rastlayacaks?n?z. Bu tamamen ayn? konuda tarihçilerin ayn? dü?ünceleri payla?mamalar?ndan, farkl? dü?üncelere sahip olmalar?ndan kaynaklan?yor, sak?n ?a??rmay?n. Tarih okurken s?kça kar??la??lan bir durumdur.

Bir ba?ka uyar?m da ?u olacak: Al?nt?larda yer alan savlar tamamen tarihçilere aittir. Yanl?? olmas?, zaman içinde yanl??l???n?n ispatlanm?? olmas? mümkündür. Al?nt?lardaki savlar? mutlak do?rular olarak kabul etmeyin lütfen, o tarihçinin o konudaki iddias?/bulgusu olarak kabul edin.

Bu arada görselleri al?nt?lad???m Radloff ile ilgili de k?sa bilgi vermeliyim. Vasili Vasilyeviç Radlof veya Wilhelm Radloff, Alman as?ll? Rus do?u bilimci ve Türkolojinin kurucusudur. Radloff, Türk dünyas?n? de?i?ik yönleriyle ara?t?ran, onlar? gün ?????na ç?kararak Türkoloji tarihinde yeni bir devir açan ve 81 y?ll?k uzun ömrünün 60 y?l?n? bu çal??malara adam?? bir Türkologdur.

Türkler’de kurt neden atad?r?

“Kavmin, hanedan?n gerçek ad? olan Asena asl?nda Türkçe kökenden gelmemektedir; her ne kadar Boodberg Asena’n?n as’tan, ‘da?? a?mak’tan türedi?ini ileri sürse de, ilk hükümdarlar?n adlar? daha çok ?ran adlar?n? ça?r??t?rmaktad?r. Köken söylencesinde bu kavim aç?k gözlü ve k?z?l sakall? olarak betimlendi?ine göre bu ad ne proto-Türkler’den ne proto-Mo?ollar’dan olan Vusunlar’dan al?nm??t?r.

Ana tema, yani suya b?rak?lan bir o?lan çocu?u ve onu kurtaran bir kad?n, bir erkek ya da bir hayvan temas? evrensel bir temad?r. Bu temay? Nil’e b?rak?lan ve sonra firavunun k?z? taraf?ndan kurtar?lan Musa’n?n, Tiber Irma??’na b?rak?lan ve di?i bir kurt taraf?ndan büyütülen Romulus ve Romus’un öyküsünden tan?yoruz.

20.yüzy?lda kimi Türk milliyetçileri ‘etrüsk’ ve ‘türk’ seslerinin yak?nl???ndan yola ç?karak Tu-kiu ve Etrüsk-Roma söylencelerinin benzerli?ini kullanarak, atalar?n?n bir bölümünün Roma halk?n?n soyundan geldi?ini ileri sürer.

Ata kurda gelince, halk?n ve hükümdar?n koruyucusu –belki de putudur, her ne kadar puta taparl?k burada ortaya ç?kmayan baz? yap?lar gerektirse de- olacakt?r. Alt?ndan bir kurt ba?? bayrak ve sancaklar? süslemede kullan?l?r ve kurdun ordunun ba??nda yürüdü?ü söylencesinden dolay?, ordunun ön saflar?nda yürüyen birliklere ‘kurtlar’ ad? verilir.

Ka?an her y?l ata ma?aras?nda adaklarda bulunur ve imparatorlu?un bir ucundan ötekine tüm kavimler di?i kurdu yüceltir ve över, neredeyse tanr?salla?t?r?r. Yakla??k be? yüz y?l belleklerden silinmez ve her zaman gönderme yap?lan kaynak olarak varl???n? korurlar, öyle ki Mo?ol ?mparatorlu?u döneminde bu imge yeniden ortaya ç?kar.

Cengiz Han mitolojisini inceleyenler taraf?ndan bu kurt ‘ata’ ilan edilerek eski ihti?am?n? yeniden kazan?r ve ku?kusuz bu sefer zaferi daha büyük olur.” 1

Iduk ne demektir?

“Iduk mübarek demektir.”

“... Mamafih Türkler’in ba?ka tabiat varl?klar?n? da ?duk sayd?klar?n? biliyoruz. Mesela Gerdizi ?rti? boylar?nda ya?ayan Kimekler’in bu ?rma?? ululad?klar?n?, ona yükündüklerini, yani secde ettiklerini ve hatta onu kendi rabbleri (huday) tan?d?klar?n? yazar.”

“Ka?garl?’da ?zuk=?duk Ta? sözü de geçiyor ve bu sarp ve uzun da? (el-cebelu’l-mani’u’t-tavilu) ?eklinde izah ediliyor. Bilge Ka?an’?n da Ötüken Y??’? (ormanl?k da?; Alt?n Y?? =Altay da?lar?) ?duk ile vas?fland?rd???n? gördük. 11. yüzy?l?n Gazneli müelliflerinden Gerdizi, eski kaynaklara dayanarak a?a?? Çu ?rma??n?n sol k?y?s?ndaki köylerden bahsederken bu köylerin yan?ndaki da?? Türkler’in u?urlu sayd?klar?n?, bu da??n üzerine and içtiklerini ve Ulu Yaradan’?n orada oturdu?una inand?klar?n? belirtir.

Minorsky’nin de dedi?i gibi Türgi? hükümdar? Su-lu Ka?an’?n korusu bu da? veya bu da??n bir k?sm? olabilir. Taberi, Su-lu Ka?an’?n 737 y?l?nda Araplar’a kar?? giri?ti?i me?hur sefer dolay?s?yla ?unlar? yaz?yor: Ali b.Muhommed ya?l?lar?n ?unlar? anlatt?klar?n? bildirdi. Onlar ?öyle söylediler: (Huttal hakimi) ?bnü’s-Sai’ci Hakan Ebu Muzahim’e (Su-lu Ka?an) mektup yazd?. Biz, Arablar’a s?k?nt? verdi?i için, bu hakana Ebu Muzahim (zahmet verici) künyesini takt?k. ?bn Sai’ci Nevaket’te bulunan hakana (Horasan valisi) Esed’in Huttal’a girdi?i ve askerini varl??? anla??lmayacak bir halde da??tt???n? bildirdi. Mektub hakana ula??nca askerlerine haz?rlanmalar?n? emretti. Hakan’?n bir çay?rl??? ve bir korusu (da??) vard? ki, buralara kimse yakla?amaz, oralarda kimse av avlayamazd?. Bunlar sefer için korunurdu. Sefer zaman? üç gün çay?rl?k ve üç gün de da?a girilmesine izin verilirdi. Böylece haz?rland?lar; av hayvanlar?n? derilerini sepileyip ondan yanc?klar?n? (az?k torbas?) yapt?lar. Hakan gemli ve eyerli soy at?n? (berdhun) isteyip bindi, bir koyun kestirip terkiye ba?latt? ve içinde bir miktar tuz bulunan keseyi de kemerine soktuktan sonra her askerin böyle yapmas?n? buyurdu ve ‘Huttal’da Araplar ile kar??la?aca??n?z zamana kadar az???n?z budur’ dedi. 2

Altay yurdu : Yurt gerçek bir minyatür evren olan Altay'?n geleneksel, ilkel kulübesidir. Konik, merkezi bir direk taraf?ndan desteklenir, t?pk? kozmik a?aç Altï Bürlü Bay Täräk'?n gök kubbesini ve gök kubbeyi desteklemesi gibi. Çat? kubbe veya sivri koni biçiminde olabilir. Çat?n?n en tepesindeki delik hem duman?n ç?kt??? yerdir hem de kutup y?ld?z?na bakar ve ?aman?n göksel yükseli?ini yapt??? geçittir. Resim F.W. Radloff 1893.

Allah bizim Tengri dedi?imiz yüce Tanr?’d?r!

“....13. yüzy?l tarihli bir metinde –?slamiyet’in kabul edili?inden iki yüz y?l sonra- her tür söylevin ba?lang?ç cümlesi Bismillahirrahmanirrahim, ‘Ba???layan ve esirgeyen Allah’?n ad?yla’ ?u biçimde yorumlanm??t?r: ‘Allah bizim Tengri ad?n? verdi?imiz yüce Tanr?’d?r, Rahman ‘Ba???layan’ demektir.’

Okumay? bilen Müslüman bir Türk’ün hâlâ Tanr?’n?n Arapça ad?n? bilmiyor olmas? olanakl? m?d?r! 20.yüzy?lda, Sünni hayvan yeti?tiricileri göçmen Yörükler, Türkiye’nin güneyindeki ‘?ii’ yani Alevi göçebe ormanc? tahtac?lar aras?nda yürüttü?üm ara?t?rmalar s?ras?nda ?slamiyet öncesi inan??lar?yla ilgili pek çok özelli?in korundu?unu, en az?ndan Tahtac?lar’da Müslüman olgulardan çok dind??? geleneklere rastland???n? gördüm.” 3

Türkler’in dinlere kar?? ho?görüsü sonsuzdu

“Hindistan’da do?mu? olan Budizm’in Çin yönündeki yay?lma yollar?ndan biri Orta Asya olmu?; orada sa?lam ara duraklar? in?a etmi? ve bugün art?k bildi?imiz gibi ana yollara, M.S. ikinci yüzy?ldan ba?layarak, Hintli, Parth, Yüe-çi misyonerler salm??t?.

Bunlardan birço?u, Türkler taraf?ndan nas?l iyi kar??land?klar?n? anlatan tan?kl?klar b?rakm??lard?r.

574 ile 584 y?llar? aras?nda Tu-ku-e’lerin yan?nda kalm?? olan Jinagupta onlar?n aras?nda serbestçe vaaz vermi?ti. Prabhakaramistre (626) onlara Budizm’in yasas?n? ö?retti ve onlar? co?turdu: ‘Hükümdarda, son derece özel bir güven ve uysall?kla kar??la?m??t?.’

Hiuan-Thsang ise, konu?u oldu?u bu kimselerin erdemlerini ve anlay??l?l?klar?n? anlata anlata bitirememektedir. Dolay?s?yla, demek ki, t?pk? Yahudiler’in, Bizansl?lar’?n pogromlar?ndan kaçabilmek için Hazarlar’a s???nmalar? gibi bir ara Çinliler’in zulmüne u?rayan Budistler’in Türkler’e s???nmalar? için de içlerinde onlara yönelik en küçük bir e?ilim bulunmas? yeterli olmu?tu.” 4

Türkler bo?a ve ine?i tanr?n?n sembolü sayard?

“?slamiyetten önce Türkler’de bo?a ve inek cinsinden hayvanlar bir ruhun veya tanr?n?n sembolü olan ongunlardan say?l?yordu. Nitekim ?slamiyet’ten sonra tespit edilen rivayetlerde ?amanist Yakutlar boz ine?i kutsal atalar? aras?nda say?yorlard?.

?slamiyet’ten evvelki Türkler’de bo?a veya öküzün alpl?k ongunu veya timsali oldu?u da anla??lmaktad?r. Alpl?k ongunu olan öküz veya bo?a dolay?s?yla yi?itli?in ve güçlülü?ün de timsali olmaktad?r. Zaten bo?an?n ad?na baz? s?fatlar ekleyerek çocuklara isim verme gelene?i Orta Asya’da hala ya?amaktad?r.” 5

Fadime Ana eli nedir?

“Do?umu zor olan kad?nlar için, baz? köylerde kay?n a?ac?n?n be? budakl? dal?ndan yap?lm??, sembolize bir el vard?r. Elin üzeri renkli çaputlarla, madeni tak?larla, kokulu kuru karanfillerle donat?lm??t?r. Buna ‘Fadime Ana Eli’, ‘Meryem Ana Eli’ derler.

Do?umu zorla?an kad?n olunca, bu a?aç el, bir tas suya b?rak?l?r. A?aç aç?ld?kça, do?umun kolayla?aca??na, bebe?in su gibi ak?p gelece?ine inan?l?r. Zaman zaman, tastaki sudan sanc? çeken kad?na yudum yudum içirilir.” 6

?slam Türkler’in akl?na pek yatmad? ama...

“?slam ölülerin, zaman kaybetmeden törensiz çölde yaz?s?z bir mezar ta?? alt?na gömülmesini gerektirir. Türkler farkl? cenaze törenleri düzenlemeyi sevmektedirler, mezar? gösteri?li bir biçimde düzenlemekte, yaz?tlar yazmakta ve tap?naklar dikmektedirler.

?slam’a göre hayvanlar?n kanlar? ak?t?l?r, ama bu kanlar?n kullan?lmas? yasakt?r. Türklerse kan?n bedende kalmas? gerekti?ine inan?r ve onlar?n inançlar?na göre bir tek damla bile bo?una akmamal?d?r.

?slamiyet ?ans oyunlar?n? yasaklarken Türkler kad?nlar?n? ve çocuklar?n? tehlikeye atacak kadar bu tür oyunlara dü?kündürler (Irk Bitig). ?slamiyet gusül aptesini sal?k verirken, cinsel ili?kiden sonra vücudun kirlendi?ini öne sürerek gusül aptesi al?nmas?n? ve tuvalet ihtiyaçlar? giderildikten sonra genital organlar?n y?kanmas?n? zorunlu k?larken, Türkler suyun bedenden ç?kan pisliklerle kirletilmesine kar??d?r.

Bu çat??malar kimi zaman Türkler, kimi zaman da ?slamiyet lehine çözümlenmi?tir. Cenaze törenleri ?slam dünyas?nda bir gelenek olur. Türkler ?slamiyet kurallar?na göre kurban kesmeye ba?lar. Gusül aptesi al?rlar ya da içlerinden en inatç?lar? al?yormu? gibi yapar. Aptes almaktan çekinen topluluklar?n hâlâ var oldu?unu gördüm. Bunlar için Alevilik uygun bir s???nakt?r, çünkü Alevilik gerekli oldu?unda kendini gerçekte oldu?undan farkl? gösterme yolu olan takiyyeyi kabul eder, hatta sal?k verir.” 7

?slâm'?n tersine cins ayr?m? yoktur, Türkler’de erkek ?aman do?um yapt?rabilir!

“Türkler kad?nlar?n ?slamiyet’e kar?? konumunu desteklerler, bunu korumak için çok isteklidirler. Hatta kad?nlar?n kendi toplumlar?ndaki konumlar?n? örnek olarak sunmu?lard?r. Bu ?ranl?lar’?, en az?ndan geleneklerin bu konuda daha özgür oldu?u Sogdlar’? rahats?z etmemi? olabilir.

Uzun süre ?amanizm’in cinsler aras?nda ayr?m yapmamay? yücelti?i yads?nm??t?r. Örne?in erkek bir ?aman, bir kad?n yerine do?um yapt?rabilir. Türkçe’de cinsiyet yoktur, yani erkek ya da di?i ayr?m? yapmak gerekti?inde cinsiyeti söylemekle yetinirler.

Bu olgular ve benzer örnekler, her iki cinsin e?itiminin a?a?? yukar? ayn? oldu?unu, her cinsin kendine ait, kar?? cinsin yerine getirmek zorunda olmad??? görevleri olmas?na kar??n –kad?nlar için çocuklar? yeti?tirmek, diki? dikmek, iplik e?irmek, inek ve koyun sa?mak, erkekler için k?sraklar? sa?mak ve silahlar? temizlemek gibi- giyimde ve ya?am biçiminde ayn? tarzlara sahip olduklar?n? ortaya ç?kar?yor.

Cinsler aras?nda farkl?l?klar?n az olmas? kad?nlar?n di?iliklerini unuttu?u anlam?na gelmez. Aksine kad?nlara de?er verilir ve erkekler her f?rsatta bunu dile getirir: (...) Siyah saçlar? topuklar?n? saran kad?n?m (...) yay ka?l? yarim (...) küçük a??zl? (...) sonbahar elmalar? gibi yald?zl? gözlü...

Genelde, cinsiyetleri giysiler ard?nda sakland???ndan güzel bir kad?n?n gö?süne dalg?nl?kla dokunmak uyar?c? bir reflekstir: Bu hareket zamanla bir dü?ün âdeti olur.” 8

Müslüman olan ilk Türk devleti hangisiydi?

“900’lerde bugünkü Kazan’?n güneyindeki Orta Volga bölgesindeki Bulgar hükümdar? Alm?? Müslümanl??? resmen kabul ediyor. Baz?lar? ilk ?slamiyet’i kabul eden Türk hükümdar?n?n bu oldu?unu söylerler. Tabii bu biraz büyük devlet anlam?ndad?r. Halbuki daha önce Cürcen bölgesinde Emevi döneminin ortalar?nda bugünkü Türkmenistan’?n güney ucundaki Sul Prensli?i kabul etmi?tir. Daha sonra Mehdi zaman?nda Karluk yabgusu Müslüman olmu?tur.” 9

Müslüman olmu?lard?r ama hala ?amanist dua söylenir!

“Çocu?a ad veren ihtiyar, gerek ?amanistlerde ve gerek Müslüman Türkler’de ?u duay? söyler:

Ad?n Ya?ar olsun! Be?ik ba??n berk olsun!

Arkanda küçük önünde büyük karde?lerin olsun!

Be?ik ba??n kopmas?n! 

Arka eteklerine davar, at sürüleri bass?n! 

Ön eteklerine çocuklar bass?n!

Benim gibi ak sakall?, sar? di?li ol! 

Ak di?lerin sarars?n, kara saçlar?n a?ars?n!” 10

Nevruz, Nawres, Noyruz, Nawr?z, Noorus, Nayruz, Naruz...

“Eski Türkler’de ?ranl?lar’?n y?l-ba?? olarak kabul ettikleri gün Farsça bir kelime Nevruz terimiyle ifade edilmektedir. Kelimenin anlam? Yeni Gün demektir. Nevruz güne?in koç burcuna girdi?i gün olup, miladî 22 Mart’a, Rumî 9 Mart’a gelmektedir.

Nevruz Türkiye’de; Sultan Nevruz, K?r?m’da Nawres, Çuva?istan’da Naurus, Azerbaycan’da Norus-Noyrus, Ba?kurdistan’da Noyruz, Kazakistan’da Nawr?z, K?rg?zistan’da Noorus, Özbekistan’da Nayruz, Tataristan’da Naruz ve KKTC’de Mart Dokuzu olarak isimlendirilmektedir.

Türkler Nevruz’u Sultan Nevruz olarak kutlamaktad?r. Türkler’in Nevruzla ilgili anlat?lar?n?n en önemlisi bugünü bir kurban günü kabul etmeleridir. Bu nedenle Nevruz Ergenekon veya Bozkurt bayram? olarak da kabul edilmektedir.

Alevi ve Bekta?iler’de ise Nevruz; Hz.Ali’nin do?um günü olarak kabul edilmektedir. Yine ayn? gün Hz.Ali ile Fatma’n?n evlendi?i gün olarak kabul edilmektedir.” 11

“?slama geçerlerse ne ile geçinirler?”

“De?t-i K?pçak’taki Mo?ol ve Türk göçebeleri aras?nda (14.yüzy?la do?ru Mo?ollar’?n Türkle?me processus’u art?k oldukça derinle?mi?ti) ?slaml?k ba?ar? kazanamam??t?. Burada Türk hanlar?ndan birisi taraf?ndan 13. yüzy?lda Emevi halifesi Hi?am’?n (724-743) elçisine söylenen sözleri hat?rlamak kabildir: ‘Türkler aras?nda ne berber, ne kundurac?, ne terzi vard?r; e?er ?slaml??? kabul eder ve ?slaml???n emirlerine uyarlarsa, ne ile geçinirler?” 12

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir hafta sonu dilerim.

KAYNAKLAR

1 J.P.Roux, Orta Asya, S.131

2 Faruk Sümer, Eski Türkler’de ?ehircilik, S.16-17

3 Roux, Orta Asya, S. 271

4 Roux, Türkler’in Tarihi, S.115

5 Ya?ar Çoruhlu, Türk Sanat?’nda Görülen Bo?a (öküz, inek) Figürleri’nin Sembolizmi, Türk Dünyas? Tarih dergisi May?s 1995

6 Sabiha Tansu?, Anadolu Ya?am?nda ve Giyiminde ?aman ?zleri, 5.Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri 1997

7 Roux, Orta Asya, S. 272

8 ayn? yap?t S.272

9 Ramazan ?e?en, ODTÜ Tart??malar?, 37. Bölüm, 5.11.2000

10 Sabiha Tansu?, Anadolu Ya?am?nda ve Giyiminde ?aman ?zleri, 5.Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri 1997

11 Gülsen Bal?kç?, Anayurttan Atayurda Türk Dünyas? dergisi, Kültür Bakanl???, Y?l:8, Say?:19, 2000)

12 A.Yu.Yakubovskiy, Alt?n Ordu ve Çökü?ü, S.99