LİKYALILAR, LUVİLER, İYONLAR -1

 

Likyalılar, Luviler, İyonlar 1

Antalya'nın Kaş ilçesinde oturmaya başladığım 2017'den beri  Likya adıyla o kadar aşina oldum ki artık hemşeri düzeyinde bir yakınlık duyuyorum desem yalan olmaz. Likyalıları merak ettiğim kadar Luvileri de merak etmeye başladım. Çünkü bu iki ad birbirinin içine girmiş durumdaydı neredeyse. Luviler olmadan Likyalıları anlamak imkansızdı. Anadolu'nun en eski halklarından biri olan Luvilerin Likya ile daha doğrusu onların deyişiyle Luqqa ile ilişkisi neydi acaba? Birbirlerinden haberdar mıydılar? İşi uzmanına sormak en iyisi deyip Prof. Dr. Fahri Işık'ı aradım.

Likya Birliğinin başkenti Patara ve Tlos antik kentlerinde kazılar yapan Prof. Fahri Işık onca işinin arasında beni kabul ederek söyleşmek zahmetine katlandı, kendisine burada bir kez daha teşekkür ediyorum.

Prof. Dr. Fahri Işık

- Luvilerle Likyalılar arasında nasıl bir bağ var, etnik bir bağ mı, dilsel bir bağ mı var?

- Soysal bir bağ var. Çünkü Likyalılar Hitit metinlerinde Lukkalılar diye geçer ve o dönemin Luvi halklarıyla akraba olduğu bilinir. Hatta Likya yazıtlarından yola çıkılarak Luviceye akraba diğer yazıtlara göre Likyalıların Luvilere en yakın boy olduğu bile söylenir, diğerleri yanında.

- Hititlerle de Luvilerin akraba olduğu söylenir.

- Tabii, tabii.

- Bir bağ var mı aralarında peki?

- Hititler, Palalar ve Luviler en geç M.Ö. üçüncü bin yılın sonunda Anadolu'ya dışarıdan gelen halklar diye, Anadolu'ya gelen ilk Hint Avrupa kökenli halklar diye bilinir.

- Nereden geldiklerine ilişkin bir bilgi var mı?

- Doğudan geldikleri söylenir, kimi Kafkasya üzerinden geldi der, kimi Trakya üzerinden geldiler der. Kesin bir bilgi yok. Ama benim de taraf olduğum bir yeni durum var, o da Hint Avrupalıların yerli Anadolulu olduğu, dışarıdan gelmedikleri konusu. Bu konuda C. Renfrew’ün 1988 yılında Hint-Avrupalıların kökeni üzerine yazdığı bir kitabı var. Ona göre Geç Neolitik dönemde, yani M.Ö. 6500 dolaylarında, Anadolu'dan çiftçi göçüyle batıya gidenlerdir onlar. Yani Hindistan tarafından gelip de Anadolu üzerinden Avrupa'ya gidenler değil. Bunlar Anadolu kökenli olan ve Geç Neolitik Dönem içinde bir bölümüyle doğuya Hindistan'a doğru, bir bölümüyle batıya Atlas Okyanusuna doğru giden halklar olmalı diyor ve bunu arkeolojik kanıtlarla açıklamaya çalışıyor. Kendisi Yunanistan’da kazılar yapan ünlü bir prehistoryacı. Daha önce, 1967’de F. Schachermeyr M.Ö. üç bin dolaylarında Anadolu’dan batıya bir göç olduğunu yazmıştı. Renfrew göçü üç bin yıl kadar daha geriye çekti. Yani yedinci bin yıla...

- Milattan önce değil mi bu tarihler?

- M.Ö. 7. bin yıl. 2012 yılında da  bir grup Avustralyalı bu konuya daha geniş kapsamda el attı Q.Atkinson başkanlığında. Onlar tarihi biraz daha öne çekti. Yani "Hint Avrupalı halklar Anadolu kökenlidir, bir bölümüyle batıya, bir bölümüyle doğuya dağılmışlardır, bu göç sekizinci bin yıl içinde başlamıştır" diyorlar. Gelinen noktada Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa yolculuğunun başlangıcı ve bitişi adım adım 8500-5000 arasıdır. Şimdilerde İz Tv'de dolaşan bir program var, bu çiftçi göçüyle bağlantılı. Yurt içi ve dışından birçok uzman böyle bir göçün varlığını bilimsel kanıtlarıyla çok yönlü ortaya koyuyor. Ben de bu görüşü paylaşıyorum, şu açıdan paylaşıyorum, Hitit diye bir büyük dünya devleti var, Anadolu'nun ilk büyük devleti bu, ama kendilerine Hattiler diyorlar, kıralları ben Hatti'nin kıralıyım diyor, biz Hatti'nin çocuklarıyız diyor, başkentleri Hattuşa, kurucu kralın adı Hattuşili. M.Ö. 3.bin yılın Hatti kültür ve sanatından doğmuş, onu geliştiren bir sanat, sanki yeni bir halk gelmemiş gibi.

Yani diğer bir deyişle biz Hititler ile Anadolu halklarının yazdığı ilk yazıya tanık olmasaydık, o yazının içinde Hattice kısımlar olmamış olsaydı, ben şu kanıdayım ki bugün Hitit diye bir kültürden söz edemeyecektik.  Çünkü onlar öylesine birbirleriyle kaynaşmış bir kültür. Hatta Ekrem Akurgal hocam 3.bin yılın sonundaki o Alacahöyük kral mezarlarındaki muhteşem buluntular için Hatti değil Hitit yaratıları der.

Kayıtlara geçen Luvi yerleşim yerleri.

- Hattiler daha önce değil mi?

- Hattiler önce, 3.bin yılın güçlü Orta Anadolu halkı, yerli halk diye bilinir. Son zamanlarda Kafkasya ile de bağ kurmaya çalışılıyor ama kesinleşmedi.  Zaten onların dillerinin farklı olduğunu da Hitit metinlerinden anlıyoruz. "Rahip şimdi Hattice konuşuyor" deniyor dinsel törenlerde. Şöyle bir durum var, bir kültür düşünün, gerçekten yalnızca Anadolu için değil bugünkü batı dünyasınde çok önemli yeri olan bir kültür, Hitit kültürü. Ben onu bilinen yerde bırakamadım, Erzurum'dan bu yana yaptığım araştırmalarla Hititler'in çok daha ileri düzeyde, sözde “Yunan” Klasiğine yön veren düzeyde bir sanatın yaratıcıları olduğu sonucuna vardım.

- Luvilerin Anadolu'ya daha önce girdiği öne sürülür...

- Hepsi de en geç M.Ö. 3.bin yılın sonunda Anadolu'daydı derler...

- Hep beraber mi?

- Onu bilmem, ama bu göçler genelde eşzamanlıdır, M.Ö. 1200 karmaşasının nedeni de birden kalkan ve güneye doğru inen halklardır, Yunanların Anadolu’ya sığınmalarını tetikler.

- Anadolu o sırada boş muydu peki?

- Olur mu, Hatti’den başka Troya vardı, Beycesultan vardı örneğin. Doğuda Karaz vardı.

- Troya'nın kökenini de Luvilere bağlayanlar var...

- Bir altyapısı vardı onun da, öyle boşuna söylenmiş bir şey değil o. Troya'da bir mühür buldular, Luvice. Mührün bir yüzünde yazıcının diğer yüzünde karısının adı var, tarihi aşağı yukarı M.Ö. 1150-1100. M.Ö. 1200 dolaylarındaki Troya savaşından sonra yani. Bu mührün yazıcı gibi üst düzey bir devlet görevlisine ait olması, bilim insanlarını devlet dilinin de Luvice olduğu sonucuna götürdü. Bunda bir başka neden daha var. M.Ö. 14.yüzyılın sonunda Luvi olan Büyük Arzawa Kırallığı’nı yıkıyor Hititler ve o kırallıktan küçük, Hititlere bağlı uydu kırallıklar doğuyor. Onlardan biri de Wilusa yani Troya. Onun altında bugün bizim Kuzeybatı Anadolu dediğimiz bölgede, Gediz Vadisi diyelim hadi, orada Seha-Irmak ülkesi var. Bugün İyonya dediğimiz bölgede veya iki Menderes arasındaki bitek ovada Mira var. İç kesimde de Habala var. Bu dört kırallık başlangıçta Arzawa halklarındandı. Arwaza Luvi olunca ondan doğan uydu kırallıkların da Luvi olma durumu söz konusu. Örneğin Efes'in adı bile değişmemiş daha önce Apasas adıyla Arzawa başkentiyken M.Ö. 13.yüzyılda da bu kez o topraklarda kurulu Mira'nın başkenti oluyor yine Apasas olarak.

Bu bağlamda önemsediğim bir başka olay daha var, sürekli yazdığım, anlattığım, o da bir Metropolis buluntusu. Efes'e elli kilometre ya var ya yok, Torbalı’nı karşısında, burada da yine bir mühür bulundu, tıpkı Troya'daki gibi. Bu mühür de Luvice. Tam da İyonya'nın göbeğinde. İşin en ilginç yanı bu mührün tarihinde Andreas Schachner (Hattuşa kazısının başkanı) çok zorlanıyor. Hititlerin son zamanlarından olabilir veya Hititler yıkıldıktan hemen sonraki zamandan olabilir diye. İkincisini söyleyemiyor çünkü söylerse o zaman İyonlar Luvice konuşan Anadolulular olacak. Hitit sonrası Anadolu'daki halkların Yunanistan'dan gelmediği, gelse bile sadece sığınma göçü olduğu, bir kültür göçü olmadığı anlaşılacak.

Schachner diyor ki, "bu Hitit'in bilinen baskı mühür standart biçiminin dışındadır, fazla italik olan yazısı anlaşılmaz". Bunun anlamı ne peki? Okunan Troya mühründen daha geç olması. Eğer biz Troya mührünü 1150-1100 arasına tarihliyorsak burada bulunan mühür 11.yüzyıl veya 10.yüzyıldan olmalı. Metropolis mührünü bilmeden önce Frank Starke'nin bir öngörüsü vardı: Yunanlar Anadolu'ya geldiklerinde 11-10. yüzyıllarda, çok güçlü bir Luvi kültürü ile karşılaştılar. Bir de Luvilerin İyonların kendisi olduğunu gösteriyor bu mühür. Yunanistan'dan gelerek Batı Anadolu’yu savaşla ele geçirdi diye bilinen, İyonlar olarak bilinen Atinalıların, burayı kolonize etmediğini, aslında İyonların Yunanistan'dan gelmediğini, Anadolu'nun yerli halkı olduğunu gösteriyor. Metropolis'te belki de 10.yüzyıl mühründe Luvice yazıyorsa ve İyonlar da o topraklarda yaşıyorsa onların da Luvice yazıp konuşuyor olmaları gibi, Luvi olmaları gerekir gibi bir sonucu var.

Luvilerin Anadolu'daki yayılımı.

- Osmanlı'da devlet dilinin Osmanlıca, halk dilinin Türkçe olması gibi, orada da devlet dilinin Hititçe, halk dilinin Luvice olması gibi bir durum mu söz konusu?

- Evet, ama demek ki Mira/İyonya bağlamında yazı da Luvice, Metropolis'teki durum bize bunu gösteriyor. Çünkü Yunanca yazı İyonya’da M.Ö. 7.yüzyılda ortaya çıkmaya başladı, o da çok az sayıda ve hem de çanak çömleğin üzerinde, hani grafiti dediğimiz türde. Ama ondan 3-4 yüz yıl önce bir mühürde görüyoruz Luviceyi. İyonların o zamanlar Luvice konuştuğunu gösterir Metropolis'te bulduğumuz bu kanıt. Ama çok önemli başka kanıtlar da var. M.Ö. 14.yüzyılın başlarında Mısır Firavunu 3.Amenophis'in bir tapınak mezarı var Theben’de.  1960'lı yıllardan beri kazılır, her dönemde alt yapıdan bloklar çıkar. Bu bloklar üzerinde halklar resimlenmiştir, isimleri yazılmıştır, her blokta yazılı olanlar (üç ya da dört) aynı coğrafyanın halklarıdır. Yani aynı blokta bir Anadolu'dan, bir Mısır'dan bir Yunanistan'dan halk adı bulunmaz. Hepsi ya Mısır'dandır ya Yunanistan'dan ya da Anadolu'dan. 2005 yılında bir makale yayımlandı Antike Welt dergisinde yeni çıkarılan bir blokla ilgili, büyük sansasyon başlığıyla, İyonların ilk kez adlarının geçtiği bir buluntu olarak. Fakat “sansasyon” orada kaldı. Çünkü Schachner’in Metropolis mühründeki git geli gibi burada da bir kararsızlık ortaya çıktı. Çünkü yazıtın içeriği İyonların Yunanistan'dan gelmediği, yerli Anadolu halkları olduğu gerçeğiyle ilişkiliydi. Aynı blok üzerinde sol başta Luviler, sağ taraftaki halk Maduna, büyük olasılıkla Maddunassa ,yani Seha-Irmak Ülkesi, belki de onun bugünkü Marmara Gölü kenarındaki başkenti, Troya VI-VII kalesinden dört kat daha büyük olduğu sanılıyor.

- Çanakkale civarı mı?

- Hayır Sart, yani Manisa civarı. O zaman ortadaki üçüncü halk da Anadolu'da olmalı, çünkü bütün bloklarda bu bir kural. O da İunia Aa, Büyük İyonya. Yani Yunanlar gelmeden en az 3 yüz yıl önce Anadolu'da adı Luvilerle beraber yazılan bir Büyük İyonya var. Gerçekten telaş büyük batıda. Bu yazıt onları çok düşündürmüş olmalı ki başlangıçta bir sustular, sonra  yazmaya mecbur kaldılar ama bu kez yanlışlar yapmaya başladılar. En son Max Gander adlı Zürih Üniversitesi'nden genç bir bilim insanı Luvileri Atina’nın olduğu Attika'ya götürdü.

- Yunanistan'a yani.

- Evet Yunanistan'a. Sözde İyonların ana yurduna. Oraya götürdü ki İyonlar da orada olsun. Maduna halkı ne olacak?  Yunanistan’ın neresinde o?

Bir Tekker, tipik bir Luvili. Tekkerleri Troyalılar olarak düşünebiliriz. Çünkü Troyalılar Erken Demir Çağı'nda Teukerler olarak adlandırılmıştır.

- Bu iddia ciddiye alındı mı?

- Alınsın alınmasın, öyle bir dergide yayınlandı ki, Almanların eskiçağ biliminde en baş dergilerinden birinde, Klio 2015 idi galiba. Daha ilginç şeyler de var ama gündeme getirmiyorlar, örneğin Babil Kıralı 2.Nebukadnezar, M.Ö. 6. yüzyılın ilk yarısı, sarayında çalışanların adlarını içeren yıllıkları var. Doğunun Yamnaya ya da Yauna dediği İyonların isimleri Luvice. M.Ö. 6. yüzyıldan söz ediyoruz. Ben İyonların Anadoluluğunu daha önce arkeolojinin karşılaştırmalı metoduyla ortaya koymaya çalıştım. Çünkü gelen Yunanlarsa Yunan toprağında ne varsa getirmeliydi buraya. Tanrılarını, tapınak biçimlerini, heykel biçimlerini getirmeliydi. Çünkü M.Ö. 3000 yılı dolaylarında Anadolu'dan Yunanistan'a gidenler her şeyi birlikte taşımışlardı oraya. Mesela –s (s) son ekli ve –nt(h) son ekli Luvice kent isimlerini. Bildik isimler olarak Anadolu'da bir Ksantos, Yunanistan'da bir Korinthos aynı köktendi,  Luviceydi. Ya da Halikarnassos gibi Karya’da bir Luvi kenti Peleponnessos gibi bir benzer son ekle Yunanistan'da ise, Mora Yarımadası, o zaman Luvi halklarının M.Ö. 3.bin yıl içinde Anadolu'dan batıya kültürleriyle birlikte gitmiş olmaları gerçeği ortaya çıkıyor.

- Halikarnassos adının Luvice olduğu kesin mi?

- Tabii tabii, ondan kimsenin bir kuşkusu yok. Biraz önce söyledim Renfrew de bu göçü malzemeyle saptadı. Yani Anadolu'da ne varsa beraber götürmüşler. M.Ö. 12.yüzyılda Yunanistan'dan Anadolu'ya gelindiyse ve Batı Anadolu ele geçirildiyse o zaman nerede onların izleri? Neden her şey Anadolu kökenli de Yunan kökenli değil? Neden her şey İyonya'da Anadolu özlü olarak yaratılıp buradan oraya gidiyor da oradan buraya gelmiyor? Bu sorulara yanıt arayarak ben otuz yıldır böyle bir göç olamayacağını, çünkü İyonya'daki sanatın, kültürün ve düşüncenin Anadolu kökenli olduğunu ortaya koymaya çalışıyorum.

Daha yenilerde Marburger Winckelmann Programm dergisinde ve Viyana'daki Avusturya Akademisinin sempozyum bildirileri yayınında iki makalem çıktı, 2019 ve 2020'de. İkisi de İyonların Anadoluluğu sonucuna götürüyor. Bunu şunun için söylüyorum, beni dinlemek istiyorlar ve duyduklarını yayınlıyorlar. Beni ciddiye alıyorlar. Bugüne kadar otuz yıldır yazdıklarım konusunda tek kalem oynatmamaları herhalde düşüncelerimin sağlam temellere oturduğunu gösteriyor olmalı. Yani hem çağırarak ve yayınlayarak onurlandır ama yazdıklarım konusunda doğrudur diyeme,  bu çelişkiyi anlıyorum çünkü 200 yıllık bir geçmişi var bu bilimin Alman kökenli olarak, bu 200 yılda hep tek doğru Yunan olmuş, ilk kez hayır bu Yunan değil İyondur, Luvidir denmiş. Onlar da İyonya diyor ama İyonlar da Yunandır diyor. 

Yıllar yılı dendi ki Pers yazıtlarında Yauna diye bir halk geçer bu İyonlardır, doğru. Demek ki bunlar Yunandır, nereden biliyorsun Yunan olduğunu? H. Klinkott dört farklı İyon geçer orada diyor. Bunlardan biri deniz kenarındaki İyonlar. Bunu sürekli Yunan olarak nitelendirdiler, İyonlar Doğu Yunan olsun diye.  Klinkot diyor ki Pers yazıtlarında geçen halklar Persler tarafından zaptedilen ülkelerin halklarıdır. Oysa Yunanistan hiçbir zaman Pers olmamıştır. Bu nedenle orada kastedilenin Yunanistan olması mümkün değil. Maalesef bu tuzağa düşen tek ülke biziz. Doğunun Yavan dediği, Yauna dediği İyon halkını Yunan sanmışız, İyon uyarlaması Yunan'ı getirmişiz Türkçe'ye. Bir tek biz İyonya'yı Yunan yaparak yerli halkı başkalaştırmışız.

Diğer kültürler yüz yıldan beri araştırılırken Luviler için çalışmalar henüz başlamadı bile.

- Batı da böyle dememiş midir ama?

- Hayır Batıda Grek vardır, Hellen vardır. Doğudaki Yauna’dan kasıt ise Anadolu İonyasıdır.

- Arkeoloji tarihi hep böyle anlatılmaz mı?

- Ne gibi?

- Yani İyon Yunandır.

- Tamam işte. Ben de bunun doğru olmadığını anlatıyorum size.

- Anladım peki. Bir de bunun Likya ile bağlantısını kurar mısınız? Madem Luvilerle Likyalılar akraba, Luvice ile Likce arasında dilsel bir bağ da mı var?

- Tabii çok yakın, en yakın olanı derler.

- Likyalıların Luvilerden kopup da Likya gibi bir şey yaratmalarının nedeni nedir?

- Böyle bir kopma yok ki.

- Aynı anda bulunuyorlar ama...

- Likyalılar Luvilerin bir boyu. Luviler bütün kıyıya dağılmış, Çanakkale Boğazı'ndan İskenderun Körfezi'ne kadar. Şu anda Tapınak Mezarlar üzerine bir kitap yazıyorum, Kilikya'da da aynı şeyi görüyorsun, Pamfilya'da da aynı şeyi görüyorsun. Düşünebiliyor musun bugün Pamfilya konusunda hangi kitabı okursan oku Türkçe veya yabancı dilde, Pamfilya Yunanca bir sözcüktür, “birçok Yunan boyunun ülkesi” anlamındadır diye anlatılır. Şimdi baskıda olan Pamfilya kitabımda “Luvi boylarının ülkesi” var, Yunanlar azınlık. Çünkü  Akhalar geldi, Dorlar geldi, Aioller geldi, bunların kendi Hellence diyalektleri var, bu nedenle Pamfilya Yunan deniyordu. Yazı Yunanca diye de Hellencenin Pamfilya diyaleği oluyordu. Daha önce orada Luvicenin Side diyaleği vardı, Sidece yazıtlar, 3. 2. yüzyıl.

1990'lı yıllarda W. Martini Perge Masadağ'da yaptığı kazılarda bir çömlek parçası buldu, altında bir yazı var, altı harfli, Luvice ve en çok Sidece'ye benziyor. Tarih M.Ö. 6 yüzyılın sonu. Daha Yunanca falan yok o bölgede, 4.yüzyılda çıkıyor. G. Neumann, "evet kesin olarak Yunanca değil bu, Luvice kesin ama, özgün yanı da var, en fazla Sidece'ye benzer" diyor. Yani diyalekt. İki ayrı kentte ortaya çıkan iki yazıt iki ayrı diyalekti gösteriyorsa  o zaman Pamfilya'ya, üç lehçe nedeniyle Yunan oymaklarının ülkesi yerine Luvi oymaklarının ülkesi de diyebilirsin. Gelecek kazılarla Luvice lehçe yazıtların Aspendos’tan, Sillyon’dan gelmesi de beklenir. Kitabımın başlığı da o zaten. Pamfilya Luvi olursa, oradan gelen halkların ülkesi olursa, bu yeni bir görüştür. Bilim dünyası da okuyacak, tartışılacak, bu nedenle İngilizce ve Türkçe olsun istedim. Ama daha önce Pamfilya’ya komşu halkların, Likyalıların, Pisidyalıların ve Kilikyalıların Luvi halklarından olduğu hep yazıldı ve hiç kimse de buna karşı gelmedi. Onların ortasındaki halklar mı farklı olacak? Çünkü Ege’ye doğru Karyalılar da Luvi, Lidyalılar da öyle,  İyonların Yunan'dan ayrılan ve dört sesliyle mükemmelleşen harfleriyle yazıyorlar ve Luvi diyalektiyle konuşuluyor.

Çukurova'ya kadar uzanıyor bölge, çünkü orası Luvilerin ana ülkesi. Hititlere bağlı Tarhuntaşşa uydu krallığının doğu toprağında Geç Hititler var, Luvi olan, zaten yazıları da Luvi hiyeroglifi, batı yarısında ise Pamfilya var. Kıyıda herkes, en batıda Likya Luvi lehçesiyle konuşacak, İyon harfleriyle yazacak, yalnızca ortadaki Pamfilya mı Yunan olacak?, böyle bir şey mümkün mü?  M.Ö. 2.bin yılda Lukkalar denen Likyalılar nasıl Luvi, doğu komşusu Pamfilya’nın da Luvi halklarından olduklarında kuşku yok ve..

- Hititlerin Lukka dediği...

- Hititlerde de Mısır metinlerinde de Lukka diye geçiyor.  Luqqa diye yazarsan bak ne kadar benziyor Lykia’ya. Lukka'yı Homer Likyaya çevirmiş. Yunan uydurması Atina Kralı’nın oğlu Lykos’un adından gelmemiş. Zaten Likyalılar kendilerini böyle adlandırmazlar, kendilerini Trmmis, ülkelerini Trmmili diye niteliyor onlar. Mesela Almanların kendilerine Deutsch dediği gibidir bu. Yunanlar kendilerine Hellen der, ülkesine de Hellas der. Trmmili de böyle bir şey. Lukka halkının bir devamı oldukları dilde de, kültürde de, düşüncede de kuşku götürmez.

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir haftasonu dilerim.

*Görseller (Fahri Işık görseli hariç) https://www.youtube.com/watch?v=Z2y03V7kWa0&ab_channel=LuwianStudies adresinden alınmıştır.