KEND?N? SARAYA KAPATAN ?LK SULTAN FAT?H'T?R

Sarayda bir elçinin kabul merasimi

?stanbul'u ald?ktan sonra Fatih unvan?n? alan 2.Mehmed'in Osmanl? sisteminde yapt??? de?i?iklikler yaln?zca Fatih Kanunnameleriyle s?n?rl? de?ildir, ki zaten o bile ba?l? ba??na köklü de?i?iklikleri kapsar. Fatih'in kanunnameleri "o zamana dek yürürlükte olan ancak derlenmemi? olan örf? ve ?er'i kurallar dayanak al?narak olu?turulmu?tur...  tamam?n?n uydurma oldu?u yahut bir k?sm?n?n sonradan eklenerek 2.Mehmed'e yak??t?r?ld??? yolunda ele?tiriler yap?lsa da dönemin Osmanl? vakayinamelerinde kanuna dair yap?lan at?flar ve eserin yeni bir nüshas?n?n ke?fedilmesi kanunun 2.Mehmed devrinin son zamanlar?nda Karaman? Mehmed Pa?a'n?n sadrazaml??? döneminde derlendi?ini göstermektedir. Fatih, devlet te?kilat?nda yeni düzenlemelere olan ihtiyac?n tesiriyle, kanunlar koydu ve bu arada t?marlara ait birçok hususu da yeniden tanzim etti. Fatih'in bu yolda ilk yapt??? i? payitahttaki dirlik defterlerine yaln?z sipahilerin ad?n? kaydettirmeyip, bu defterlere dirlik gelirlerinin ve beratlar?n?n kopyas?n? yazd?rmak olmu?tur." 3

Al?nt?da geçen örf? ve ?er'i hukuk sözcüklerini aç?klayal?m önce. "Tarihi kaynaklarda örfi hukuk terimine ilk defa Fatih döneminde rastlanmaktad?r. Bu dönemin tarihçisi Tursun Bey ?er’i hukukun yan? s?ra örfi hukukun varl???ndan söz etmektedir. Örfi hukukun sadece Osmanl? Devletine has olmay?p di?er ?slam devletlerinde de var oldu?u ve ortaya ç?k???n?n çok daha öncelere gitti?i anla??lmaktad?r."*

"Osmanl? hukuku çok kültürlülü?e dayan?r. ?er'i ve Örf? hukuk olarak ikili bir hukuk sistemidir. ?er'i hukuk ?slâm'a göre düzenlenen kanunlard?r. Kayna?? Kuran, sünnet, icma ve k?yast?r. Din ve yasama i?leri ?eyhülislam'a aittir. Ancak ?eyhülislam'?n yarg?lama yetkisi yoktur. Örf? hukuk ise ?slamiyet öncesinden bu yana devam eden töre kurallar?n?n ?slamiyet’e ayk?r? olmayacak biçimde düzenlenmesiyle olu?an kurallard?r. Örf? hukuka padi?ah?n yönetim, maliye ve ceza gibi konularda ç?kartt??? kanunnameler de dahildir. Örf? kanunlar haz?rlan?rken ?slâm hukukuna ayk?r? olmamas?na dikkat edilirdi. Bu hukuk sisteminde yasama yetkisi padi?aha aittir. Örf? konularla ilgili padi?ah buyruklar? 'Ferman' olarak Ni?anc? taraf?ndan kaleme al?n?rd?. Daha sonra da yine Ni?anc? taraf?ndan ç?kar?lan fermana padi?ah tu?ras? i?lenir ve ferman?n resmiyet kazanmas? sa?lan?rd?.**

Dikkat ettiniz de?il mi Osmanl? sultanlar? yetkilerini dini otoritelere devretmi? falan de?il. Sultanlar kendi fermanlar?n?n ?slâmiyet'e ayk?r? olmamas?na çal???yor ama kendi yasalar?n? uyguluyor. Zaten fermanlar?n ?slâm'a uygun olup olmad???na da onlar karar veriyor gibi bir durum var pratikte.

Bu k?sa aç?klamadan sonra devam edelim.

"Fatih Kanunnamesi, üç k?s?mdan te?ekkül etmekteydi. Birinci k?s?m, devlet ileri gelenlerinin te?rifattaki yerlerine, padi?aha kimlerin arzda bulunabileceklerine, kad?lar?n mertebelerine; ikinci k?s?m, saltanat i?lerinin tertibine, yani divan, has oda te?kilat?na ve saray hizmetkârlar?n?n bayramla?ma merasimlerine; üçüncü k?s?m ise, suçlar ve kar??l?klar? ile mans?b sahiplerinin gelirlerine dair bilgileri ihtiva ediyordu. Son k?s?mda ayr?ca gayri müslim devletlerin verecekleri y?ll?k vergiler ile devlet görevlileri ve hanedan mensuplar?na dair lâkap örnekleri bulunmaktad?r." 3

Tabii Kanunnamelerin içindeki en ünlü madde karde? katliyle ilgili oland?:

"Ve her kimseye evlâtlar?mdan saltanat müyesser ola, Nizâm-? Âlem için kar?nda?lar?n katl eylemek münasiptir. Ekser ûlema dahi tecviz etmi?tir. Anunla âmil olalar." 1

Çok yanl?? bilinen bir ?ey de Fatih Kanunnamesinden önce Osmanl?'da karde? katlinin olmad???n?n san?lmas?d?r. Oysa Osmanl?'da bu hep vard? ancak Fatih ile bir yasaya kavu?mu? oldu.

"Bizans tarihçisi Laonikos Halkokondiles, kaynak göstermeden, babas? ölünce o?lu Orhan'?n Uluda?'a çekildi?ini ve sonra yan?na asker toplayarak karde?lerini alt etti?ini yazar." 2

Halkokondiles böyle yazar ama Orhan Bey'in babas?n?n sa?l???nda m? yoksa ölümünden sonra m? tahta geçti?i de belirsizdir. Üstelik Selçuklu sultanlar? aras?nda da karde? katli vard?r. Karde?i ?ahin?ah’?n kendisiyle taht mücadelesine girmesi üzerine Sultan Mesud onu öldürtmü?tü. Tu?rul Bey de üvey karde?i ?brahim Y?nal’? yay kiri?iyle bo?durtmu?tu.^***

Merasimlerde yap?lan de?i?iklikler

2.Mehmed ba?latt??? in?aatlarla Osmanl? Saray?n?n mimarisinde de de?i?iklikler yapm?? ve bunu da kendisini gizemli bir konuma yükseltmek için kullanm??t?. Art?k ortal?kta fazla görünmeyen, sadrazam?n öne ç?kt???, halkla ba?lar? zay?flam?? bir sultan görünümündedir 2.Mehmed.

"1478'de Topkap? Saray?'ndaki ikinci bir in?aat döneminde yap?lan mimar? de?i?iklikler, mer?simlerin de de?i?mesine yol açm??t?...

Üçüncü bir d?? duvar, kap?lar ve bahçelerle, yeni sahil kö?kleri eklenmi?ti. Bu de?i?iklikler, sultanlar?n kendi imajlar?n? iç ve d?? dünyaya sunduklar? diplomatik merasimler dahil, saray yönetimini ve te?rifat?n? her aç?dan etkileyen yeni bir imparatorluk imaj?n?n do?mas?na yol açm??t?. 2.Mehmed'in giderek halk?n önüne daha az ç?kmas? sonucu, Osmanl? sultan?, Memlûk hükümdarlar?ndan daha farkl?, kalabal?klardan uzak, görünmeyen bir imaj edinmi?ti. 2.Mehmed yaln?zca iki d?n? bayramda halk?n önüne ç?km?? ve eskisine oranla daha kalabal?k bir heyet saraydan ç?karken kendisine e?lik etmi?ti." 3

Osmanl?'n?n ça?da?? di?er büyük Müslüman devlet Memlûklard?r. 2.Mehmed'in babas? 2.Murad kendini Memlûklarla ayn? düzeyde görmeye ba?lam??t?. Ancak 2.Mehmed babas?n? a?an bir düzeye yükseltti Osmanl? sultan?n?. Onlarla a??k atmay?p sistemi kendi istekleri ve amaçlar? do?rultusunda tasarlamaya ba?lad?. Al?nt?larda s?kl?kla Memlûklarla kar??la?t?rma yap?ld??? görülecektir, bu iki devletin ayn? dönemde at ko?turan e?it güçteki iki Müslüman devlet olmalar?ndan kaynaklanmaktad?r.

"2.Mehmed'in fikir babas? oldu?u bu de?i?iklikler, di?er ileri gelenlerin de ho?una gitmi?ti. Akkoyunlu Hükümdar? Uzun Hasan'?n o?lu ?ehzade U?urlu Mehmed, babas?n?n saray?ndan kaçm??, k?sa bir süre Memlûk saray?nda kald?ktan sonra, 1474'te ?stanbul'a gelmi?ti. Hem babas?n?n saray?nda hem de Memlûk saray?nda merasim alaylar?n? seyretmi? olan ?ehzade, kendisini misafir edenlere, Osmanl? saray?nda gördü?ünün hepsinden üstün oldu?unu belirtmi?ti.

...

Her ne kadar Topkap? Saray?'ndaki m?mar? de?i?iklikler Osmanl? sultan?n?n giderek daha az görünür oldu?unu yans?tsa da, bu de?i?ikliklerin baz?lar? hükümdar? h?lâ d?? dünyayla ba?lamaya devam ediyordu. Bu aç?dan yeni kap? Kahire'deki Memlûk saray?yla benzerlikler göstermekteydi. Örne?in, Topkap? Saray?'na eklenen üçüncü d?? duvarlarda üç kule vard? ve bunlar?n biri Alay Kö?kü olarak adland?r?lm??t?. Kulenin kafesli penceresi, elçilerin merasim alay?n?n, saray?n birinci kap?s?na yakla??rken geçtikleri yolu görmekteydi. Mehmed'in merasim alay?n? seyretmek için bu kö?kü özellikle kullan?p kullanmad???n? bilmemekle birlikte, saray?n betimlendi?i 1596 tarihli bir minyatürde, torunu 3.Murad'?n Safev? heyetinin geçi?ini buradan seyretti?i anla??l?r. Baz?lar? 2.Mehmed döneminde yap?lan di?er sahil ve bahçe kö?kleri, sultan?n ?ehir ya da deniz manzaras?n? seyredebilece?i biçimde in?a edilmi?lerdi." 3

Sadrazam öne ç?kar?l?yor

Fatih döneminde yap?lan de?i?ikliklerle yabanc? ülkelerin elçilerinin kabulünde de birtak?m de?i?iklikler oldu. Elçiler için yap?lan mer?simler yeniden düzenlendi. Sultan art?k ilk kar??la?maya kat?lm?yor ancak kafesli hünkâr penceresinden olup biteni izleyebiliyordu.

"2.Mehmed'in giderek daha az görünmesi, Osmanl? ?mparatorlu?u'nun en üst düzey yöneticisi olan sadrazam?n rolünün ön plâna ç?kt??? yeni bir merasim düzenlemesine yol açm??t?. Elçi ile maiyeti Divan Yolu'nu ve sultan?n bir olas?l?kla heyetin geçi?ini izledi?i Alay Kö?kü'nü geçtikten sonra, Topkap? Saray?'n?n d?? duvarlar?na ula??r, birinci kap?dan içeri al?n?r ve sadrazam ikinci avludaki Divanh?ne'ye gelene kadar heyet birinci avluda bekletilirdi. Bundan sonra elçi Divanhane'ye do?ru giderken ya galebe divan? olarak an?lan bir merasimi ya da rütbesine göre de?erli dokumalardan olu?an bir sergiyi izlerdi. Bazen avlunun sol iç taraf?nda, sultan?n zenginli?ini göstermek ve saray hayvanat bahçesini hat?rlatmak için yabani hayvanlar?n gezindi?i görülürdü. Baz? durumlarda elçi Divanhane'ye gelir ve sadrazam?n geli?ini burada beklerdi.

Bu yeni merasim biçiminde sultan Divanhane'deki ilk kar??la?maya kat?lmaz ama mekâna bakan kafesli hünkâr penceresinden görü?meleri izleyebilirdi. Sultan?n görülmeyece?i biçimde yerle?tirilmi? olan bu pencere Memlûk kalesindeki kafesli pencereyi hat?rlat?yordu. Panoramik bir görü? için yap?lmad???, 'var olan ama görünmeyen' bir sultan imaj? yaratmaya yönelik olan bu uygulama, Abbasilerin Ba?dat'ta kulland???na benzer bir pencereyi de an?msatmaktad?r." 3

H?ristiyan elçi iskemlede, Müslüman elçi Ni?anc?yla ayn? sedirde

Elçilerin nerede oturacaklar? da belliydi diyemiyorum çünkü 1500'lü y?llardan veya öncesinden bugüne ula?m?? bir kaynak yok. Yani daha önceki durumu bilmiyoruz. Ancak 1600'lerin sonlar?nda elçilerin saraya geldiklerinde nerede oturtulduklar?n? biliyoruz. Ama Müslüman devletlerin elçileriyle H?ristiyan devletlerin elçilerine ayn? muamele yap?lm?yordu Osmanl? taraf?ndan.

"16.yüzy?ldan önce elçilerin Divanh?ne'de nas?l oturduklar?na dair günümüze herhangi bir bilgi ula?mam?? olsa da, 17.yüzy?l sonlar?ndan bir kaynak, Müslüman bir hükümdar?n yollad??? elçinin, ni?anc?yla ayn? sedirde oturdu?unu belirtmektedir. Müslüman olmayan hükümdarlar?n yollad?klar? elçilerse, Divanh?ne kap?s?na yak?n, sadrazam?n kar??s?na yerle?tirilen bir iskemle üstüne oturtulurdu. Hem Müslüman, hem de Müslüman olmayan devletlerin elçilerini ?ereflendiren bu sistem, ayn? zamanda ikisini birbirinden ay?rmaktayd?." 3

Sultan ziyafetlere kat?lmay? da b?rak?yor

"2.Mehmed diplomatik kabul merasimlerinin ard?ndan yap?lan ziyafete kat?lmay? b?rakarak, sultan?n rolünü ve imaj?n? da de?i?tirmi?ti. Bu de?i?ikliklerle Osmanl? uygulamalar? Memlûklar?nkinden iyice farkl?la?maya ve Osmanl? hükümdar?n?n mahrem imaj? giderek daha fazla öne ç?kmaya ba?lam??t?. Bu yeni durumda elçiler sadrazam?n masas?na da??t?lmaktayd?. Ziyafetten sonra k?sa bir dinlenme süresinin ard?ndan, saray a?alar? elçiye Divanh?ne'nin yan?ndaki Hazine'nin kap?s?nda hilat giydirir ve sultan? görmek üzere üçüncü kap?daki Arz Odas?'na gidilirdi." 3

Elçiye sultan?n eli veya yer öptürülüyor

Osmanl?'n?n garip uygulamalar? da vard?. Sultan?n elini veya yeri öpmek elçiler için iki seçenekti.

"1478'den sonra Osmanl?lar, yabanc? elçilerin kabul merasimi için, Divanh?ne'nin biti?i?inde yeni bir Arz Odas? yapm??lard?. 2.Mehmed'in yeniden yap?land?rma giri?imlerinin bir parças? olan bu yeni mek?n, üçüncü avlunun giri?indeydi ve sultan?n özel dünyas?yla kamusal alan? birbirine ba?lamaktayd?.  Bu çad?r benzeri kö?kün, Memlûklar?n büyük eyvan?na benzer bir i?levi vard? ama m?m?ri aç?dan Memlûk kalesindeki sütunlu uzun salondan çok farkl?yd?. Bir kabul merasiminde elçi, Arz Odas?'na sadrazam ve di?er ileri gelenlerden sonra girerdi. Elçiye, kollar?na girmi? iki saray görevlisi, büyük olas?l?kla saray a?as? e?lik ederdi. Elçi Arz Odas?'na girdikten sonra e?ilerek ya sultan?n elini ya da yeri öpmesi beklenirdi. Bu noktada herkes ayakta dururken elçinin oturmas?na izin verilebilirdi." 3

Elden ele geçirilerek sultana ula?an mektup

"17.yüzy?la tarihlenen bir el kitab?na göre, yabanc? elçinin mektubunu Osmanl? sultan?na sunma biçimi Memlûk uygulamas?ndan biraz farkl?yd?. Elçi mektubu kendisine en yak?n oturan divan üyesine (bu ço?unlukla en dü?ük rütbeli vezir olurdu) verir, o da yan?ndaki ki?iye geçirirdi. Böylece mektup, en dü?ük rütbeli vezirden en yüksek rütbeliye geçirilerek sadrazama ula??rd?. Bundan sonra (sadrazam) mektubu tahtta, sultan?n yan?nda duran yast???n üzerine b?rak?rd?. Bu olay s?ras?nda mektubun yüksek sesle okundu?una dair bir veri bulunmamaktad?r." 3

Arma?an sunumu da de?i?ti

"Arz Odas? yap?lmadan önce arma?anlar? hizmetkârlar yast?klar?n üstüne yerle?tirerek sultana götürürdü. Elçi kabul merasimleri Arz Odas?'ndan yap?lmaya ba?land?ktan sonra arma?anlar Arz Odas?'n?n penceresinin önünden geçirilir ve art?k içeri getirilmezdi.

Elçiden arma?anlar? vermeden önce ya da verdikten sonra konu?mas? istenebilirdi. Aksi halde Osmanl? teamüllerine göre hükümdar?n önünde sessiz kalmas? beklenirdi. Osmanl? hükümdarlar?n?n 1.Süleyman dönemine kadar, kimi zaman da duruma göre do?rudan, elçilere hitap ettikleri, sadrazam?n da ayn? ?eyi yapabildi?i bilinir. Gereksinime göre bazen konu?malara bir tercüman da yard?mc? olurdu. Bütün bunlardan sonra elçinin kabul salonundan ç?kmas?na izin verilirdi. 17.yüzy?l Osmanl? el kitaplar?na göre elçi, a?alar taraf?ndan saray?n d?? avlusuna yönlendirilir ve ço?u kez burada daha ba?ka arma?anlar al?rd?.

Elçiler sultanla ikinci görü?meye nadiren ça?r?l?rd?. E?er elçi kabul merasiminde bir yan?t ve kendi getirdi?i arma?anlar?n kar??l??? olarak hükümdar?na götürülmek üzere arma?anlar alamam??sa, yan?t? konutunda  beklerdi.  Diplomatik görü?meler genellikle tek bir oturumda biter ya da ev sahibi saray yöneticileri ile diplomatik temsilciler aras?nda bir dizi görü?me yap?l?rd?. Elçi ço?u kez üstlendi?i görevi müz?kere etmek ya da sultan?n yan?t?n? ve hükümdar?na götürece?i arma?anlar? almak üzere saraya ya da yüksek rütbeli bir devlet görevlisinin kona??na tekrar ça?r?l?rd?. E?er saray mensuplar?yla toplanmak üzere saraya ça?r?lm??sa elçinin, sultan? divana ba?kanl?k ederken ya da halk?n ?ikayetlerini dinlerken uzaktan izleme f?rsat? olurdu. Bunun gibi önceden prova edilmeyen olaylar bile elçiyi etkileyebilmek amac?yla saray taraf?ndan son derece ustaca plânlan?rd?." 3

Osmanl?'n?n ?stanbul'un al?nmas?yla beraber imparatorluk düzeyine ula?t??? ileri sürülür genellikle. Oysa Memlûk devletinin s?n?rlar? da çok geni?ti ama onlar kendilerine imparatorluk demedi. Bugünden bak?larak yap?lan de?erlendirmeler ile o günü anlamak biraz zor olsa da büyük bir olas?l?kla ?stanbul gibi bir kentin al?nmas? ve sonras?nda toprak geni?lemesinin devam etmesi Osmanl?lar'?n devletten imparatorluk düzeyine yükseltilmesi sonucunu getirmi? sanki. Yani Fatih kendisini Do?u Roma'n?n da ba?? gibi görüyordu art?k ama kendisine "Osmanl? ?imdi imparatorluk mu oldu" diye sorulabilseydi o gün buna ne yan?t verirdi, bilinmez. Ama Fatih'in devletin yap?s?nda gerçekle?tirdi?i de?i?iklikler de göz ard? edilmeyecek önemde, bunu da kabul etmek gerekiyor.

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir hafta sonu dilerim.

KAYNAKLAR

* Osmanl? Örfi Hukukunun ?slâm Hukukundaki Temelleri,  https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/184409, Adnan Ko?um, Yrd. Doç. Dr.,S.D.Ü. ?lâhiyat Fakültesi ?slam Hukuku Ö?retim Üyesi.

** https://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_hukuku

*** https://belleten.gov.tr/tam-metin/2496/tur

1 https://tr.wikipedia.org/wiki/Fatih_Kanunn%C3%A2mesi

2 https://tr.wikipedia.org/wiki/Orhan_Gazi

3 Cihan Yüksel Muslu, The Ottomans anda the Mamluks; Imperial Diplomacy And Warfare In The Islamic World, Osmanl?lar ve Memlûklar, ?slam Dünyas?nda ?mparatorluk Diplomasisi ve Rekabet, çeviri, Zeynep Rona, Kitap Yay?nevi.