KORKU F?LMLER? ÜZER?NDEN ZEVKLENEN 'BAKI?'IN PS?KOD?NAM?KLER?

Sinematografik ve psikanalitik malzemeyi üst üste koydu?umuzda, neden-sonuç ili?kisine dayanan benze?imlerin ortakl???, ayn? zamanda, üretilecek kuram?n alt yap?s?n? olu?turan verilerin de ortaya ç?k???n? sa?layacakt?r. Bu ikili yap? içersinde sonuca ula?mam?z? gerektirecek formül, sinemaya dair bir sorunsal?, ki?isel tarihin psikanalitik boyutu ile ili?kilendirecek ba?lant?y? do?ru saptayabilmekle yak?ndan ilgilidir.

Bir organ olarak 'göz' ve bir kavram olarak 'bak??'?n, di?er sinema türlerinin tersine korku sinemas?nda, psikanalitik malzemeyi çok daha belirgin k?labilecek kendili?inden bir stratejisi vard?r. Öyle ki filme olan 'bak??'? konumland?rabilmek, izleyicinin kendi içsel gerçekli?ine olan bak??? konumland?rabilmek ile ayn? süreçler içersinde gerçekle?ir. Bu anlam?yla 'bak??', ki?isel tarihe yap?lan bilinçd??? yolculu?u i?ler k?lan dürtüsel-iletken bir 'organ' olma özelli?i ta??r. Göz, bak???n kabu?udur ve onun ayr?labilir-kopar?labilir özelli?ini mühürleyen tensel bir i?leve sahiptir. Gözden ayr?lan bak??, t?pk? bir organ?n ya da bedensel bölgenin yüklendi?i k?smi dürtüsel enerjiye benzer biçimde, bak?lan ile bütünle?en bir 'görsel enerji' yüklenmi?tir. Korku sinemas?n?n avantaj?, 'bak??'?n psikoseksüel yolculu?unu do?rudan örgütleyen bir malzemeyi aç??a ç?kar?yor olmas?d?r.

Korku sinemas?n?n 'bak??' ile girdi?i etkile?im, iki ayr? psikanalitik yönelim üzerinden yorum zenginli?i sa?lar. Bunlardan ilki, ki?isel tarihin ilk 6-8 ay?n? kapsayan ve Lacan taraf?ndan 'Ayna Evresi' olarak tan?mlanm?? arkaik 'beden-kimlik' olu?umunu esas al?r. Böylesi bir psikanalitik kurguda varl?k, sahip oldu?u parçalar halindeki bedensel kimli?i bir araya getirmek ad?na, 'ayna' olarak metaforla?m?? 'öteki'nin bak??? ile özde?le?erek parçalanm?? olman?n cehennemi ac?s?ndan uzakla??r. ?rrasyonel bir yan?lsamalar a??nda ayna, varl???n sahte bir kendilik üzerinden ayr?ks? organlar?n? bir araya getiren ve onu 'öteki'nin suretine dönü?türen imgesel bir yans?tand?r. Bu anlam?yla 'bak??', aynadan varl??a ve varl?ktan aynaya olmak üzere iki ayr? görünümü tek bir yüzeyde, yani varl???n kendisinde bulu?turan infantil-paranoid bir etkinliktir. Ayna, kendi üzerine yans?yan görünüm simülakr?n? varl???n üzerine dikerek, imgesel bir 'organ-kimlik' naklini gerçekle?tirmi? olur.

'Bak??' üzerine konumland?r?lan ve Freud'a ait olan di?er psikanalitik yorum, psikoseksüel geli?im evreleri ba?lam?nda, Lacan'?n 'ayna evresi'nden bir ad?m sonras?n? referans al?r. Tümgüçlülü?ün bask?n oldu?u ve narsisistik omnipotans?n egonun kimlik yap?s?n? örgütledi?i bu dönemde, dürtüsel merak duygusu, 'bak??'?n zevklenen libidinal me?ruiyetini güçlendirerek kendili?in 'öteki'ni izlemekten haz duydu?u eskil bir fantezi alan? yarat?r. Bu alan, yine 'bak??'a merkezi bir konum kazand?racak ?ekilde üç a?amadan olu?ur. ?lk a?ama, 'ben'in, kurgusal bir manevrayla 'öteki'nin bak???n? kendi bedeni üzerine çevirdi?i 'te?hircilik' edimi üzerine kuruludur. ?kinci a?amada kendili?in bak???, 'öteki'nin sahip oldu?u bedeni izlemek ile bir anlam kazan?r. Son a?ama ise 'bak??'?n, organsal olmayan bir hedef dahilinde ve ilk bak??ta cinsellikten uzak izleme hazz?n? merkez al?r. Freud'un, üç a?amay? da kapsayacak ?ekilde 'skopofili' ad?n? verdi?i izleme-izlenme tak?nt?s?, be? önemli psikanalitik malzemeyi, yani 'ego ideali'ni, 'kastrasyon kayg?s?'n?, onun irrasyonel sonucu olan 'feti?izm'i, 'ilk sahne'yi (primal scene) ve 'histeri'yi de içine alacak bir düzeyde dürtüsel etkinli?ini korur. Korkuyu ya da travmatik olan? merkez alan 'bak??'lar?n hepsi, sahip olduklar? dürtüsel-iletken i?levlerini, öncelik ta??yan bu be? arkaik alan?, imgesel bir 'fantezi alan?'na dönü?türecek biçimde seferber ederler. Korkunun 'bak??' arac?l???yla zevke dönü?mesi, k?smi dürtüsel bir etkinlik ta??yan 'bak??'?n, travmay? olu?turan görsel unsuru bu be? alana iletmesiyle gerçekle?ir.

'Bak??'a kuramsal bir me?ruiyet kazand?ran bu fantazmatik alanlar, 'film izleme' zevkiyle eksiksiz bir bütünle?me gösterirler. Film izleme etkinli?i ile ki?isel tarihin psikanalitik malzemesini üst üste koydu?umuzda, psikanalizin yorum a??na giren hemen her infantil etkinli?in, film izleme sürecinde de bir 'temsiller bütünü' olu?turacak ?ekilde kendini tekrar etti?i gerçe?i ile kar??la??r?z. Böyle bir süreçte, bedensel ve ruhsal kimlik olu?umunun erken evrelerine dair eksiksiz bir kurucu kuram olan Lacan'?n ayna metaforu, sinema perdesi ile yer de?i?tirir. Bir yan?lsamalar evreninde, sahte bir kendilik üzerinden kendi kimli?ini örgütlemi? olan 'izleyici', film izleme an?nda yeniden parçalara ayr?larak, yani kendi varl???n? gündelik varl???na kapayarak, ikincil diyebilece?imiz bir özde?le?me süreciyle ve bilinçd??? düzeyde öteki'nin kimli?ine hapsolur. Film karakteri, kendi beden ve ki?ili?ini, ayna-perde yard?m?yla izleyiciye aktararak, onun gerçekli?ini önce parçalara ay?r?r, sonras?nda ise imgesel bir fantezi alan?nda yeniden bütünle?tirir.

Freud'un 'bak??'a dair geli?tirdi?i skopofilik söylem üzerinden gidildi?inde sonuç ayn?d?r. Öyle ki izleyici, erken dönemde ya?ant?lanan üç ayr? bak??'?, yani bak???n kendili?e döndü?ü te?hircili?i, aktif bak??'?n temsili olan röntgencili?i ve 'sözde' cinsellikten uzak izleme zevkini, filmi izleme an?nda yeniden üretir: Film izleyen ki?i te?hircidir; özde?le?ti?i 'öteki' taraf?ndan ve perdenin öte yan?ndan kendini izler. Film izleyen ki?i röntgencidir; sahnedeki görece erotik bedenleri dikizlemekten haz duyar. Ve nihayet film izleyen ki?i, ilk bak??ta cinsel bir anlam ta??mayan karakter ve nesnelerle özde?le?erek sahip oldu?u sahte kendili?i, izlemenin zevk oda??nda daha da sahtele?tirir. Böyle bir denklemde, izleyici ve film karakteri taraf?ndan üretilen iki yönlü 'bak??'?n, hem benlik yap?lanmas? ve hem de libidinal doyum ad?na 'haz ilkesi'nin hizmetinde oldu?unu iddia etmek yanl?? olmayacakt?r. Peki, film izleme etkinli?ini, arzunun k?smen doyuruldu?u tipik bir 'dü? görme' i?lemi olarak yorumlad???m?zda, korku filmlerine olan izleyici merak?n? ya da 'deh?et'i görme tutkusunu 'bak??' üzerinden nas?l konumland?raca??z? Korku filmlerinin, bir organ olarak göz ve bir kavram olarak 'bak??'?, izleyicinin doyumuyla bütünle?tiren karma??k stratejisi, psikanalitik s?n?rlar dahilinde nas?l yorumlanabilir?

Her ?eyden önce, filmi izleyenle filmin kendisi taraf?ndan üretilen dört ayr? 'bak??' türünün, nesnel gerçekli?i manipüle eden varl???ndan söz edebilmek mümkündür. Üçü filmin içinde ve biri d???nda olmak üzere örgütlenen bak??lardan ilki, hem nesneyi ve hem de karakteri gözetleyen kameran?n statik / dinamik 'subjektif' bak???d?r. Kameran?n bulundu?u konum üzerinden kötülü?ü estetize etmeyi amaç edinen bu bak??, standart alg?n?n d???nda yap?lanm?? görsel bir anlam bütünlü?ünde, filmin patolojik atmosferini izleyicinin kendi gerçekli?ine bula?t?ran travmatik bir göstergeler zinciri yarat?r. Sam Raimi'nin yönetmenli?ini üstlendi?i 1987 yap?m? Evil Dead filminde, 'steady-cam'in kullan?ld??? tüm sahneler, kendini görünmez k?lan do?aüstü güçlerin bak??? ile 'kamera'n?n subjektif bak??? aras?ndaki ba?lant?y? tüm aç?kl??? ile ortaya koyar.

Bak??lardan ikincisi, '?eytani' olan? temsilen kurban?n? gözetlemekte olan ve yine kamera üzerinden kendi efektif söylemini üreten 'katil'in bak???d?r. 1981 yap?m? The Burning filminin neredeyse tamam?nda, katil Cropsy'nin 'bak??'?n? kurgulayan, tam da kameran?n (izleyicinin) öznel bak???d?r.

Üçüncü bak??, film içersinde birbirlerini gözetleyen karakterlerin bak???d?r. 1987 yap?m? Argento'nun 'Opera's?, karakterler aras? 'bak??' stratejisine sapk?n anlam?n? kazand?ran yerinde bir örnektir. Filmde katil, i?ledi?i cinayeti görmesi ad?na kurban?n?n gözlerine i?neler yerle?tirir ve böylelikle onun i?lenen cinayetten 'göz' kaç?rmas?, her defas?nda engellenmi? olur.

Travmatik olana bakma hazz?n? psikanalitik malzemeyle bütünle?tiren ve film dahilinde üretilen bak??lar? anlamsal olarak örgütleyen 'esas bak??', hiç ?üphe yok ki izleyicinin filme olan bak???d?r. Di?er bak??lar? anlaml? bir bütün olu?turacak biçimde travmatik gösterge zincirine dahil eden ve onlar? filmin s?n?rlar? d???na ç?kararak izleyicinin ki?isel tarihine eklemleyen bu 'infantil' bak??, korku sinemas?na olan tutkunun da dinami?ini olu?turur. Peki, korku filmlerindeki travmatik görselli?i feti?le?tiren izleyicinin bak???, hazz? hangi noktada ve nas?l bir psikanalitik bütünlükte yakalar? Lacan ve Freud'un 'bak??'a dair kuramlar?, s?radan bir filme olan bak?? hazz?n?n çok daha d???nda yap?lanan 'korku nesnesi'ne olan 'bak??' ile nas?l örtü?ebilir? Bu sorunun, en az?ndan Lacanc? yan?t? için, korku sinemas?na ait spesifik bir alt tür olan 'gore' filmler üzerinden gitmek mant?kl? olacakt?r.

A??r? dozda bir ?iddet evreninde bedeni parçalar?na ay?rarak iç organlar? görünür k?lan ve yaratm?? oldu?u bu 'pornografik' travmay? 'bak??'?n hazz?na eklemleyen gore filmler, izleyiciyi regresif bir hokus pokusla ki?isel tarihin fantazmatik-imgesel dönemine f?rlat?rlar. Filmdeki bak?? hazz?n?n kayna?? olan parçalanm?? organlar, izleyicinin bütünle?ik olmayan ve ayna evresinin hemen öncesinde da??n?k halde bulunan arkaik bedenine aittir. Perdenin 'ayna' görevini üstlendi?i ve izleyicinin kendi parçalanm?? bedenini aynan?n öte yan?ndan izleme zevkine sahip oldu?u böyle bir evren, birincil 'ayr?lma-bütünle?me' sahnesini izleyiciye yeniden ya?at?r. Aynan?n iki taraf?nda olmak gibi ço?ul diyebilece?imiz bir bak?? etkinli?ini harekete geçiren izleyici, hem parçalanm?? organlar? taraf?ndan bütünle?mi? 'kendili?i' izleyen ve hem de kendili?in bak???ndan bütünle?memi? 'travmatik' varl??? izleyen ikili bir konum kazan?r. Bu anlamda filmdeki parçalanm?? beden, izleyicinin perde yard?m?yla yans?tt??? kendi beden imgesidir. Benzer biçimde 'beden parças?' da kendi bütünle?mi? imgesini ve yine yans?tan perde yard?m?yla izleyici üzerinde kurar. Dolay?s?yla izleyicinin bak???, egoyu yap?land?rmakla görevli aynaya, hem parçalanm?? olan? yans?tmak ve hem de onu e? zamanl? olarak bir kez daha yans?tarak bütüncül k?lmak gibi çarp?k bir i?lev yükler. Bak??taki hazz?n kayna??, bütünle?mi? olman?n bilincinde, aynan?n (perdenin) öte yan?na yap?lan imgesel yolculuktur. Peki aynan?n i?levinden uzakla??p, 'ayr?lma-bütünle?me' süreçlerini bu kez 'kastrasyon kayg?s?' üzerinden yorumlad???m?zda, bak?? ve haz aras?ndaki ili?ki nas?l bir anlam kazan?r? Bunun için dü?lemsel kayg?n?n nedeni olan fallusa odaklanmak yerinde olacakt?r.

?mgesel ve simgesel olmak üzere iki uçlu bir anlam katman? üzerinde yükselerek Lacanc? tan?m?n? kazanan fallus, imgesel varl???n?, anatomik anlamda kopar?labilir-ayr?labilir olmas?yla ve fantastik anlamda, kastrasyona dair uyand?rd??? kayg?yla ili?kilendirirken, simgesel varl???n?n gücünü ise di?er organ ve nesnelerle de?i? toku? edilebilir olmas?ndan al?r. Bu anlamda 'gore' filmlerin, kopar?labilir standart organ-imgeleri (plesenta, ses, bak??, d??k?, gö?üs) geni?leterek, bedendeki hemen her uzva birer 'parça' özelli?i yüklemesi, de?i?-toku? esas?na dayal? simgesel kastrasyonu da ço?ul bir görsel metaforlar zincirinde yeniden üretir. Ancak burada sorulmas? gereken soru, izlenen filmden hareketle parçalanm?? bir organa bakma hazz?n?n, kastrasyona dayal? fallus siyasetini izleyicinin lehine nas?l dönü?türdü?üdür.

Böyle bir dengenin olu?umu, filmi izleyen 'bak??'?n, fallus taraf?ndan kurulan 'yasa'y?, dürtü merkezli bir stratejiyi temel alarak nas?l a?abildi?iyle ilgilidir. Yasan?n görsel ihlali, film s?n?rlar? içersinde yarat?lan imgesel fantezi alan?na sürtünmeli bir geçi? olana?? sa?lar. 'Sembolik', kopan bir organa aktar?lan duygusal yat?r?m sonucunda 'k?smi de olsa terk edilerek 'geriye do?ru' a??l?r. Bedensel varl???n 'sembolik' s?n?rlar? içersinde ve 'söz'de bütünlenen yasal varl???, yeniden parçalar?na ayr?larak, haz ilkesinin birincil süreçlerine kar??l?k gelen bir bölgede ve k?smi dürtüler taraf?ndan temsil edilir hale gelir. Bütünle?meksizin her parçalanan organ?n k?smi bir dürtüyle temsil edilebilir hale gelmesi, onun yüklendi?i arzuyu artt?rmakla kalmaz, ayn? zamanda kendi türünden bir ba?ka organ-imge olan 'bak??' ile dürtüsel kaynakl? bir ba?ka ortakl???n yolunu açar. 'Bak??'?n merkezinde da??lan parçalar arac?l???yla imgeselin tümgüçlü alan?na yap?lan bu yolculuk, bedenden ayr?lan her parçay? 'objet petit a' kipine dönü?türerek, ona sahte-erojen bir organ özelli?i kazand?r?r. Böylelikle semboli?in yasalar evreninde ve yine yasan?n kendisi taraf?ndan travmatik bir göstergeye ba?lanan 'kopmu? organ' zinciri, yüklendi?i k?smi dürtüsel enerji arac?l???yla semboli?in d???nda üretilen fantezi alan?na dahil olur. Son çözümlemede, haz ilkesinin kapsama alan?na giren 'parçalanm?? organ', travmatik olan? kendisinden uzakla?t?rarak, bir 'sahte organ' kimli?inde, imgesel dönemin arzuyu k??k?rtan ve ayn? zamanda onun yerine geçen 'objet petit a' kipine eklemlenmi? olur.

Peki, Freud'un kastrasyon söyleminde, 'bak??' taraf?ndan zevklerine ayr?lan 'organ'?n libidinal statüsü nas?l bir aç?klama kazan?r? Bunun için organ? arzuya ba?layan 'objet petit a' kipi, büyük ölçüde feti?istik nesne ile yer de?i?tirir. Öyle ki kastrasyon kayg?s?n?n a??lmas?, ancak 'parça-organ'?n feti?istik bir nesneye dönü?mesi ile mümkün olur. Böyle bir denklemde, bak?? zevkine kar??l?k gelen parçalanm?? organ, stratejisini kastrasyon kayg?s?n?n yads?nmas? üzerinden kuran 'feti? organ'a dönü?erek 'k?smi-dürtüsel' bir nesne özelli?i kazan?r. Organ?n bedenden ayr?lmad??? ancak beden üzerindeki konumunu di?er organlarla de?i?tirerek sürdürdü?ü sahneler için de benzer bir sonuca ula?mak mümkündür. Örne?in 1989 yap?m? Society isimli filmde, ekonomik üst s?n?fa ait bir toplulu?u olu?turan üyelerin, animistik bir ritüel sonucunda yer de?i?tiren organlar?na tan?kl?k ederiz. Organlar?n, ayn? beden üzerinde farkl? bir dizilim sergiledi?i bu absürd durum, parçalanma bilgisini metafor düzeyinde sunan bir malzeme ortaya koyar. Sahip olduklar? i?levden saparak imgeselin fantastik kurgusuna dahil olan beden, organlar?n? kendi üzerinde parçalayarak onlara k?smi dürtüsel bir yat?r?m yapar. Böylelikle kopabilir-ayr?labilir özellikli 'fallik organ', hem 'objet petit a' kipinde arzunun ve hem de feti?istik anlamda dürtünün yerini alm?? olur.

'Bak??'?, gore filmlerin parçalanan organlar?ndan ay?rarak psikanalitik oedipus mitinin esas söylemlerinden biri olan ilk sahne (primal scene) üzerine odaklad???m?zda ise onun, bakan ve bak?lan aras?ndaki dürtü ileti?imini sa?layan 'iletken' i?leviyle kar??la??r?z. 'Bak??' kavram?n?, bakt??? malzemeden kaynakl? yüklenmi? oldu?u libidinal enerjiyle nesneye dönü?türen (fallusun de?i?-toku? edilebilme özelli?i) ve ona 'fallik nesne' de?erini kazand?ran, hiç ?üphe yok ki 'ilk sahne'nin yaratt??? travmatik etkidir.

'?lk sahne' anlat?s?n? do?rudan ya da dolayl? olarak ortaya koyan korku filmleri, karakterlerin birbirlerine olan 'bak??'? (3. bak??) üzerinden 'karanl?k' bir duyum yarat?rlar. '?lk sahne'yi hem bak?? ve hem de psikanalitik malzemeyi k??k?rtacak ölçüde te?hir eden filmlerden biri de Can Evrenol'a aittir. 2010 yap?m? 'To My Mother and Father' isimli k?sa film, 'bak??' kavram?n?n 'fallik nesne'ye olan dönü?ümünü bir çocu?un gözünden anlat?r. Ailesine süpriz yapmak için yüzüne takt??? maskeyle yatak odas?n?n dolab?na gizlenen Jimmy, çok geçmeden odaya giren anne-babas?n?n sado mazo?istik sevi?mesine tan?kl?k eder. Anne-baba, sevi?menin sonlar?na do?ru Jimmy'nin dolapta oldu?unu fark eder. Böylelikle Jimmy'nin travmatik 'ilk sahne' deneyimi, anne-baban?n kendi ki?isel tarihlerinde ya?am?? ve bast?rm?? olduklar? 'ilk sahne'yi yeniden ortaya ç?kar?r. Anne-baban?n, Jimmy'nin deh?et dolu 'bak??'? üzerinden ya?ant?lad?klar? 'ilk sahne', Jimmy'nin ya??yor oldu?u 'ilk sahne'ye kat?larak onun bak???n? irrasyonel bir biçimde güçlendirir. Dolaptan ç?kan çocuk, olan bitenden dolay? a?lamakta olan annesinin yan?na yakla??r ve tam o s?rada, maskesinin göz çukurlar?ndan penisin anatomik yap?s?n? ça?r??t?ran iki fallik organ ç?karak do?aüstü bir beden dönü?ümüne neden olur. Psikanalitik olarak ifade edersek, kopar?labilir-ayr?labilir anatomik fallus, kendi simgesel de?i?-toku? i?leviyle bütünle?erek, 'ilk sahne'nin de travmatik etkisiyle, bir kavram olan 'bak??'?n ve onun organ parças? olan 'göz'ün yerini alm?? olur.

Korku filmlerinde 'göz'ün tek ba??na ve yaln?zca organsal i?leviyle etkileyici bir ö?e olarak tan?mland??? sahnelerde, 'bak??'a dair psikanalitik yorum zinciri daha da geni?letilebilir. Gözlerinden ???k ç?karan varl?klar (Village of the Damned, 1995), göz koleksiyonu yapan sapk?nlar (Angustia, 1987), 'ötekinin bak???' üzerinden terör estiren uzayl?lar (The Eye Creatures, 1965), göz cerrahisini ak?ld??? hedefler ad?na kullanan doktorlar (Mansion of the Doomed, 1976), kad?n 'bak??'?n? yok etmeye çal??an katiller (Out of the Body, 1989) ve 'bellek' ile 'göz' aras?ndaki e? zamans?z görsellikten 'semptom' üreten filmler (Eyes of Laura Mars, 1978), 'ayna metaforu', 'kastrasyon' ve 'ilk sahne' üzerinden kurgulad???m?z 'bak??'?n anlam?n? zenginle?tirerek onu, psikanalizin farkl? bir boyutuna dahil ederler.