ESK? TÜRKLERDE ?NANÇ, GELENEK, GÖRENEK 2

Göktürk atl?s?: Bir Göktürk Atl?s? duvar resmi. Mo?olistan'da bulundu.

Bir önceki yaz?da ba?lad???m seçkiyi sürdürüyorum. Orta Asya’da Türkler’in ya?am?, inançlar?, gelenek ve görenekleri nas?ld? sorusuna yan?t olu?turabilecek minik al?nt?lara devam ediyorum.

Din ba?ka ya?am ba?ka

“?bn Batuta mahkeme sorununa da de?inmi?tir. ‘Bu emirin (Kutlu? Timur’un) bir âdeti vard?: Kad? her gün kabul salonuna gelir ve kendisine ayr?lan yere otururdu. Onunla birlikte fakih ve kâtipler (gelirdi.) En büyük emirlerden biri (di?er) sekiz emir ve arguci (yarguçi) ad?n? ta??yan Türk ?ahsiyetleriyle birlikte, onun kar??s?nda yer al?rd?. Halk?n davalar?n? bunlar hallederdi. ?er’i sorunlara gelince, bunlar? kad?lar hallederdi; di?er (davalara) ise bu emirler bakard?.

14.yüzy?lda, Özbek Han devrinde Alt?n Ordu toplumunun yüksek s?n?flar? aras?nda ?slaml???n art?k hakim bir ideoloji oldu?u s?rada, davalar?n bir k?sm?n?n hâlâ yarguçilerin yani Cengiz Han yasas?n?n (Mo?ol örfi hukukunun) hükümlerine dayanan hakimlerin elinde bulundu?u bu ifadeden anla??l?yor. Lakin buna ra?men, ?eriat?n ve kad?n?n rolü büyüktü.” 1

Umay Ana Hazreti Fat?ma oldu...

“Kan?mca kad?nlar?n koruyucu tanr?s? (Umay Ana) Hazreti Fatima anam?zla yer de?i?tirdi ve (Fatima anam?z?n) eli ile motiflerde temsil edildi. Azerbaycan’da oldu?u gibi.

(Azerbaycan’daki ara?t?rmalar?mda el motifinin neden bu kadar çok kullan?ld??? hakk?nda ayd?nlat?c? bir bilgi vermemi?lerdir.) Birçok mezarlar?n üzerinde hal?larda el motifine rastlad?m.

Kötü ruhlar?n gazab?na u?ramamak için koruyucu ruhlara s???nma neticesi, koruyucu ruhlar?n sembolleri hayvanlar aras?nda bulunan kartal, do?an, ?ahin, kurt, koyun, keçi, güvercin gibi. A?iret ve boylar?n kutsanan hayvanlar?n adlar?yla an?lmalar?, Sar?keçili, Karakeçili, Koçgirili, Karakoyunlu gibi.

Hac? Bekta? Veli güvercin donunda (k?l???nda) Anadolu’ya geldi. Karaca Ahmet onu Anadolu kap?lar?nda ?ahin donunda kar??lad?. Hac? Bekta?i Veli duvar? at edip yürüttü, y?lan? kamç? yapt?, kuca??na aslan ile ceylan? ald?. Geyikli Baba bir geyik üstünde Bursa fethinde Bursa’ya girdi. Bekta?i tarikat? O?uz gelene?inden kalma 4 kap? üzerine kurulmu?tur. Marmaris’te evlerin 4 kö?esine at, aslan, ?ahmeran i?lemeli hayvan tasvirleri as?l?yordu yak?n zamana kadar.

?ehir Bekta?ilerinin giydi?i taç 4 dilimlidir. Her dilim bir kap?y? ifade eder. ?badet, Niyaz, Adak ve Vuslat’t?r. Daha sonra 12 dilimli taç giydiler.

Türkler gelenekleri ile Müslümanl??? birle?tirdiler ve özelliklerini korudular. O?uzlar, Türkmenler ve Yörükler eski inançlar?ndan fazla bir ?ey kaybetmeden Müslümanl??? kabul ettiler, eski  inançlar?n?n etkilerini motiflerinde görmekteyiz.” 2

Venüs gezegeni Türkler için kutsal m?d?r?

“?amanizm Orta Asya’dan çok Sibirya’ya özgü oldu?u için bu bizi ?a??rtmamal?d?r. Metinlerden baz?lar?nda ölünün ?amanist yükseli?inden ve kozmik yolculu?undan söz edilir. Erklik adl? ölüm tanr?s?ndan söz edilir, bu tanr?ya daha sonra modern ?amanizm’de rastlar?z, bu bir olas?l?kla Venüs gezegenidir, çünkü eski Türkçe’deki köken anlam? ‘yi?it’ ve ‘güçlü’ olan Erklik sözcü?ü, korku salan bir sava?ç? olarak kabul edilen Venüs gezegenine gönderme yapar.” 3

Asya Türkleri’nde yeni y?l ne zamand?r ve nas?l kutlan?r?

“Marko Polo izlenimlerinde Orta Asya Türkleri’nde yeni y?l kutlama gelene?i oldu?undan da bahsediyor. Bu bayrama büyük önem verildi?i, hatta milli çapta yap?ld???, törenlerin yo?un geçti?inden kolayca anla??l?yor. Seyyaha göre, yeni y?l ?ubat ay?nda kutlan?yor. O gün (yeni y?lda) Han’dan küçük çocuklara ve kad?nlara kadar herkes kaftan giyiyor. Çünkü Orta Asyal?lar, beyaz rengin u?ur getirdi?ine inan?yor. Yeni y?lda, ilk gün, büyük Han’a (Kubilay Han) devletin her bölgesinden hediyeler gönderiliyor. Bütün y?l Han zorluk görmesin, bol ya?as?n diye gibi ifadeler bulunuyor.

Yeni y?l bayram? ile ilgili bir özelli?i hediyelerin hepsinin beyaz olu?u te?kil ediyor. Meselâ, o gün Han hazretlerine hediye olarak 100 bin beyaz at, be? binden fazla beyaz örtülü fil, beyaz dizginler, beyaz yemek kaplar? vb. veriliyor.

Yeni y?l ülkenin tüm nüfusu, dini inançlar fark edilmeden, yani putperestler, Müslümanlar ve H?ristiyanlar, padi?ah?n sa?l??? için kendi dinlerince ve kendi dillerinde dua ediyor.

Bu olay Osmanl? Devleti’nde mezheplerle ilgili ho?görünün yaln?z ?slam dini kaidelerine de?il, çok eski bir Türk gelene?ine dayand???n? aç?kça gösteriyor.” 4

Türkler’in H?ristiyan olu?lar? nas?ld?r?

“Türkler H?ristiyanl?k’la öteki halklardan daha fazla ilgilenirler. 560’dan sonra bu din Türkler aras?nda yay?lmaya ba?lar. Bu geli?imi tahmin edebiliyoruz ve bu konuda baz? kan?tlar?m?z da var, örne?in 591’de Sasani Bahram’?n hizmetinde çal??an ve al?nlar?nda haç i?areti ta??yan paral? Türk askerler, bu haç? al?nlar?na annelerinin büyük bir açl?k salg?n? s?ras?nda H?ristiyanlar’?n önerisiyle yapt???n? anlat?rlar.

624’de Merv Piskoposu Elie bir Türk ?efinin ve tüm kavminin H?ristiyanl??? kabul etti?ini duyurur. Ayn? ?ekilde 781’de de bir din de?i?tirme olay?ndan söz edilir. 7 ya da 8. yüzy?lda Çu üzerinde 14.yüzy?la kadar varl???n? koruyacak bir topluluk için –belki de bunlar kimilerinin H?ristiyan sand?klar? Karluklar’d?r- bir kilise in?a ettirilir.

Sekizinci yüzy?lda ‘Türkler’in ülkesi’ için bir piskoposluk kurulur, ama bununla ayn? dönemde Semerkant’ta kurulan piskoposluk kar??t?r?lmamal?d?r. Ba?ka bir tane de bilinmeyen bir yörede, Nihavend civar?nda kurulur. 893’de Talas’ta Araplar bir kiliseyi camiye çevirirler.

Özellikle Sogdiyana’da camiye çevrilen tek kilise bu olmasa gerek. Daha önce de söyledi?imiz gibi Buhara’n?n en eski camisi büyük olas?l?kla bir zamanlar kiliseydi...

...

Uygurlar’?n zaman?nda 8.yüzy?ldan 13.yüzy?la varan dönemde H?ristiyan topluluklar Kansu vahalar?nda, özellikle de Sin-kiang vahalar?nda çok etkindirler. O dönemde Uygurlar aras?nda H?ristiyanlar’?n tam oran?n? belirlemek olanaks?z görünmektedir, ama 13.yüzy?lda Avfi, Uygurlar’?n H?ristiyanl??? benimsedi?ini söylemekte hiçbir sak?nca görmemi?tir ve Barthold’u da bu konuda inand?rm?? görünmektedir. Plan Carpi daha temkinli davran?r, yaln?zca H?ristiyanl???n Uygurlar’da belli ba?l? dinlerden biri oldu?unu söylemekle yetinir.

Kan-çu’da en az üç kilise vard?r; Sin-kiang’da daha da fazlad?r. Oysa Gardîzi, Hoten’de yaln?zca bir kilise oldu?unu ve ?slam ordular?n?n i?galinden önce de bir mezarl?k bulundu?unu söylemektedir.

Vahan?n do?usundaki Buyalik ?ehri Turfan Nesturileri’nin merkezidir; burada Süryanice oldu?u kadar Sogdca ve Türkçe de yaz?lm?? bölük pörçük H?ristiyan metinleri bulunmu?tur...

13.yüzy?lda Ka?gar ve Hami’de hâlâ piskoposluklar vard?r.” 5

H?ristiyan olan Türkler “et sorunu”na nas?l çözüm önerdiler?

“Mo?ol döneminin Süryani tarihçisi Bar Hebraeus ya da Ebul Fereç, 1009’da Merv rahibi Abdisho’nun yazd??? bir mektubu saklar, mektubunda rahip Ba?piskopos 6. Jean’a büyük bir Türk halk?n?n Kereyitler’in H?ristiyanl??? kabul edi?ini müjdeler, bu halk?n ?efi daha sonra ong han unvan?n? alacakt?r (ong Çince wang, kral sözcü?ünün bozulmu? biçimidir).

Bu ?ef, Cengiz Han’?n hayat?nda büyük bir rol oynar ve onun hat?r?n? sayarak – Nesturi kilisesinin nas?l esnek kurallarla hareket etti?inin iyi bir örne?i olarak- ondan Karem (büyük perhiz) kurallar?na esneklik getirmesini ister, çünkü yeni H?ristiyanlar yaln?zca etle beslenmektedirler.

Kereyitler Kuzey Mo?olistan’da Tola ve Orhon k?y?s?nda, Merv’in çok uza??na, büyük bozk?r imparatorluklar?n?n merkezine yerle?tirilir.” 6

13. yüzy?la gelinmi? ama Türk tanr?s?n?n ad? Allah de?il Nasigay...

“Marko Polo Orta Asya Türkleri tanr?lar?n?n ancak bir tanesinden bahsediyor. Nasigay dedikleri bu tanr? toprak tanr?s?d?r. 'Bu tanr?, çocuklar?, hayvanlar? ve mahsulleri koruyor' dedikten sonra, Nasigay’?n e?i ve çocuklar? da oldu?unu, e?inin daima Nasigay’?n sol taraf?nda durdu?unu, bu tanr?y? memnun etmek için ziyafetler tertiplendi?ini, putlar?n dudaklar?na semiz et ve ya? sürüldü?ünü ekliyor.

Muharrir, bu geleneklerin art?k unutulmaya ba?lad???n? kaydederek ?unlar? ilave ediyor: ‘Fakat ?imdi de?i?mi?ler, eski gelenekler kalmam??, Çin’de ya?ayanlar eski inançlar?ndan vazgeçerek Çinliler’in putlar?na tap?yorlar. Çin geleneklerini benimsiyorlar.'

Marko Polo dinden bahsederken, önemli bir noktaya daha de?iniyor: 'Levent (De?t-i K?pçak, Do?u Avrupa) Türkleri Müslümanl??? kabul etmi?ler. ?slâm geleneklerini alm??lar’.

Avrupal? seyyah, eserinde keza Orta Asya Türkleri’nin büyük zaviyeleri oldu?unu, bir ?ehir büyüklü?ünde bu dini külliyelerin her birinde binden fazla dervi?in bulundu?unu, giydikleri elbiselerin alelade insanlar?n elbiselerinden daha güzel oldu?unu, ba?lar? kabak ve sakallar? tra?l? oldu?unu hat?rlatt?ktan sonra ‘aralar?nda evli olanlar? da var, çok say?da çocuklar? oldu?unu gördüm’ diyor.

‘Sensi dedikleri ba?ka türlü dervi?ler de var’ dedikten sonra, bunlar?n hayatlar? boyunca oruç tuttuklar?n?, yediklerinin s?cak suya kar??t?r?lan kepek, içtiklerinin ise ancak su oldu?unu hat?rlatarak, ate?e tapan Türkler’den de bahsediyor. Bu dervi?ler evlenmiyorlar, siyah ve sar? elbise giyiyor ve has?r üstünde yat?yorlar’ diyor.” 7

Türkler Buda’ya ne ad verir?

“Türkler’in Buda’ya takt?klar? Burhan ad?, Maniciler taraf?ndan tanr?lar? adland?rmak üzere al?nt?lan?r ve Budistler kutsal kitaplar?na Manice nom ad?n? verirler.” 8

Kad?n ana ne demektir, ne yaparlar?

“Anadolu’daki kad?n analar da, gece gündüz halka hizmet etmeye her an haz?r olan ki?ilerdir. Do?umlara ko?ar, hastalar? tedavi eder, a??r hastalar?n ba??n? bekler, ölümde, yas evinde hep o vard?r. Dü?ün, bayram a?lar?n?n pi?mesini yöneten, küsleri bar??t?ran, kötülükleri ne yap?p yap?p iyili?e çevirme gücüne sahip bir kad?n ki?idir. Halk ona, ‘O, yerin, gö?ün, kurdun, ku?un, a?ac?n, bitkinin anas?d?r’ der. Onun yapt??? çe?itli ilaçlar, tütsüler, pi?irdi?i a?lar, insanlara hep ?ifa verir. Ya?ad??? ev de, güller gibi tertemiz olur. Ba?? bahçesi ve çiçekleri ba?ka türlü geli?ir ve açar.

Herkes birçok ?eyi ondan ö?renir. ??te birçok bilgiye ve güce sahip olan, bu meziyetli ki?ilere halk ‘kad?n ana’ ad?n?n verir. Bu mertebeye eri?en kad?n?n yan?nda, genç k?zlar da ona yard?m eder. Böylece kad?n anal??? ö?renir ve daha sonra Anadolu’da kad?n anal??? onlar sürdürür.” 9

K?pçaklar’?n H?ristiyan olmas? ve Codex Comanicus’un kaleme al?n???

“Kafkasya’da Araplar’?n önünü kesmeye karar veren K?pçaklar onlar? H?ristiyanl??? seçmeleri için yüreklendiren Gürcüler’le birle?irler. Büyük bir Gürcü kral? olan 2. David’in iste?iyle vaftiz edilirler.

En az?ndan 1120’den sonra ulusal bir kilise ve önemli bir K?pçak papaz s?n?f? olu?turulmu?tur, K?pçakça ya da genelde denildi?i gibi Komanca, uluslararas? bir dil olur ve yak?n oldu?u Uygurca gibi Karadeniz’den Çin s?n?rlar?na uzanan bölgede konu?ulur.

Bu kilise sayesinde, Mo?ol dönemi öncesi Orta Asya ve Uzakdo?u’daki çok canl?, ama bir o kadar da yal?t?lm?? H?ristiyan topluluklar bat?yla ili?ki kurabilirler. 1300’lü y?llarda yaz?lan ba?eser Codex Comanicus H?ristiyanl???n Asya’da elde etti?i büyük ba?ar?lardan biraz geç de olsa söz eder. Petrarca Kütüphanesi’nde bulunan bu eserde Latince, Farsça ve Türk-Komanca bir sözlük ve H?ristiyanl?k metinlerinin bir derlemesi bulunur.” 10

Maniheistlerin ilk kurban? Türk bagat?rlar?n suretleri oldu...

“Fanatik Maniheistler’in ilk kurban? kayalara oyulan Türk bagat?rlar?n (bahad?r, m.g.) suretleri oldu. Yu.N. Perix bu sat?rlar?n müellifine Mo?olistan’daki bütün heykel ve oyma suretlerin parçalanm?? oldu?unu, buna kar??l?k hayret verecek ?ekilde Altaylar ve Yedisu’dakilerin salimen korundu?unu anlatm??t?r.

Tarihçilerimizden hiçbirinin Vandalizm sektant?n? takdir edece?ini sanmam.

Daha sonralar? yani 795’deki saray isyanlar? sonucunda han?n taht?n?n çevresine kümelenen memurlar ve Mani Kilisesi idarecileri ondan ‘bütün dünyadaki sade ve iyi insanlar?n, temiz canl?lar?n korunmas?n?, kötülerin ise yok edilmesini’ talep ettiler.

Kimin iyi kimin kötü oldu?u da yine Maniheistlerce belirleniyordu ve ele geçen malumatlara göre Mani sanemlerine Buda’n?n ayaklar?n? y?kad??? ?eytan?n sureti kaz?nm??t?.

Elbette bu sanemler günümüze kadar yetip gelmemi?se bunun sebebi ça?lar?n umumi hastal??? müsamahas?zl?kt?r.” 11

Ortaça?da Türkler cenazelerini y?lda kaç kez gömerlerdi?

“Ortaça?da Türkler cenazelerini y?lda iki kez gömerlerdi; ilkbaharda ve sonbaharda, a?açlar yapraklar?n? döktü?ünde ya da yapraklar yeniden ye?erdi?inde, uygun bir günde, örne?in Mo?olistan’da yaz?n bitki örtüsünün canland??? gündönümünde ya da Bo?a Tak?my?ld?z?n?n ortaya ç?kt??? gün yap?l?rd?. Louis Bazin iki Türk prensinin, Kültigin ve Bilge Ka?an’?n ölüm ve cenaze tarihlerini belirleyebilmi?tir. Kültigin 27 ?ubatta ölmü? ve 1 Kas?m 731’de gömülmü?tür. Bilge Ka?an ise 25 Kas?m 734’de ölmü? ve 22 Haziran 735’te gömülmü?tür. 1 Kas?m 731 de, 22 Haziran 734’te oldu?u gibi ay?n yirmi yedinci günüdür, yani ay?n kaybolmadan hemen önce hilal durumunda oldu?u gündür.” 12

Hunlar Bulgarlar'a iltihak etti...

“Türk kavminin Kutrigur Bulgar boyu Don ve Dnyeper aras?nda iken, Hunlar’?n Dnyeper’e do?ru çekilen k?sm?n?n, kendilerine benzeyen fakat o s?rada daha çok kuvvetli bir kom?u olan Kutrigurlar’a iltihaktan ba?ka bir çareleri yoktu.

Bu suretle Bulgar Türkleri yeni yurtlar?n? i?gal eder etmez muharip Hun unsurlar?yla ço?alarak büyük bir kuvvet te?kil etti. Bizans Devletine sürekli ak?nlar?, bu mülteci fakat bat?ya daima dönmek isteyen Hun unsurlar?n?n sava? arzular?ndan kaynaklanmaktayd?.

Attila’n?n Dnyeper çevresine s???nan Hunlar?’n?n, kom?u Kutrigur Bulgarlar?’na iltihak ettiklerine, ancak Hunlar’dan Bulgarlar’a geçmesi mümkün anane tan?kl?k eder.” 13

Gumilöv Attila’y? anlat?yor

“Atilla orta boylu, geni? omuzlu, koyu saçl? ve bas?k burunluydu. Gür bir sakal? yoktu. Küçük gözleriyle f?rlatt??? ?ahin bak??lar muhataplar?n? ürkütüyor ve ne kadar güçlü oldu?unu gösteriyordu. Öfkesi korkunç, dü?manlar?na kar?? ac?mas?z ama silah arkada?lar?na kar?? son derece ?efkatliydi.

Gunlar onun kabiliyet ve cesaretine güveniyordu. Zaten Volga’dan Ren’e kadar bütün kabileler onun sanca?? alt?nda birle?mi?lerdi. Gunlar’dan ba?ka Ostrogotlar, Gepidler, Türingenliler, Rugullar, Türklingler, Rugorlar, Bulgarlar ve Akassirler onun sanca?? alt?nda sava??yor; keza birçok Romal? ve Grek de seve seve hizmetine ko?uyordu.” 14

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir hafta sonu dilerim.

KAYNAKLAR

1 A.Yu.Yakubovskiy, Alt?n Ordu ve Çökü?ü, S.80

2 Sevgi Babao?lu, Türk Mitolojisinin Halk Motiflerine Etkisi, 5.Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi, Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri, 1997

3 J.P.Roux, Orta Asya, S. 210

4 Marko Polo Gözü ile Orta Asya Türkleri, Mehmet Ali Ekrem, ?pek Yolu Uluslararas? Halk Edebiyat? Sempozyumu Bildirileri, 1993

5 J.P.Roux, Orta Asya, S. 219

6 ayn? yap?t S.240

7 Marko Polo Gözü ile Orta Asya Türkleri, Mehmet Ali Ekrem, ?pek Yolu Uluslararas? Halk Edebiyat? Sempozyumu Bildirileri, 1993

8 Roux, Orta Asya, S. 215

9 Sabiha Tansu?, Anadolu Ya?am?nda ve Giyiminde ?aman ?zleri, 5.Milletleraras? Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri 1997

10 Roux, Orta Asya, S. 242

11 L.N.Gumilöv, Hazar Çevresinde Bin Y?l, S.254

12 Roux, Orta Asya, S.64

13 Geza Feher, Bulgar Türkleri Tarihi, S.26

14 L.N.Gumilöv, Hazar Çevresinde Bin Y?l, S.180