KÖPE??N?Z O KADAR ÇOK ?EY B?L?R K?!

Tarç?n on ya??nda ve -galiba k?rma- bir terrier

 

ÖNEML? NOT: Yaz?y? haz?rlad?ktan bir süre sonra kedi ve köpeklere çip tak?lma yasal zorunlulu?unun son günü olan 31 Aral?k 2022 gününden sonra baz? hayvan sahiplerinin köpeklerini sokaklara terk ettiklerine ili?kin çok say?da habere rastlad?m. Ne kadar vicdans?z, kalpsiz, ne kadar ac?mas?z, kötü insanla birlikte ya?ad???m?z? bir kez daha fark ettim. Tabii ki hayvanlar?na sahip ç?kan, onlar?n üzerine titreyen birçok hayvan sever de var. Ama bu kötü insanlarla birlikte ayn? ülkede ya?amak ne kadar zor, ne kadar çekilmez, tedirginlik veren bir duygu yarat?yor bende anlatamam.

 

Efsane gibi anlat?l?r köpeklerin duyular? de?il mi? Yok efendim ?u kadar iyi koku al?r, bu kadar uzaktan duyar, ?unu yapar, bunu yaparlar falan. Gerçekten köpek bu kadar marifetli olabilir mi? Y?llard?r köpek büyüten biri olarak tan?k oldu?umuz birçok yetinin yaln?zca bizim köpekte oldu?unu dü?ünürdüm. Çünkü her köpek yeti?tiren/büyüten ki?i köpe?ine ayn? özeni ve titizli?i göstermez. Ço?unlukla elindeki “maden”in fark?nda de?ildir. Onu gösteri? amaçl? kullanan da vard?r, süs arac? olarak kullanan da. Dindarlar ezici ço?unlukla köpe?i sevmez, baz?lar? da dindar olmad?klar? halde köpekten uzak durur çünkü korkar. Bu arada çok sevdikleri halde köpeklere yakla?amayan insanlar da vard?r.

Bizimkinin ad? Tarç?n, erkek Malta Terrieri ama san?r?m melez. Biz sahiplendi?imizde 7 veya 8 ayl?kt?, bize verilen bilgi öyleydi. ?ubatta on ya??n? bitirecek, ya?land? say?l?r ama hepimize kök söktürüyor bu ya??nda bile. Tarç?n’?n bize anlatamad??? hiçbir derdi yok. Mama isterken, su isterken ya da çi?im geldi derken birbirine benzer hareketler yap?p sesler ç?kar?yor. Mama vermek için yerimizden kalkt???m?zda oldu?u yerde dönerek bir kar?nca gibi dans ediyor yani çok seviniyor.

Tarç?n’?n tanr?s? e?im. Öyle ??martt? ki Tarç?n’?, art?k bana bile havl?yor ona yakla?t???mda. Terrier sahipleri bilir bu ?rk çok k?skanç, evin kedisini bile k?skan?r e?er e?im sevmeye kalkarsa. Ama iyi geçinirler. Pamuk’un yan?na yakla?t??? tek köpek Tarç?n’d?r. Bir de kedileri yazaca??m o zaman onu da anlat?r?m. Tarç?n bizim sevgimizle ha??r ne?ir olmu?tur. Mahallede bir tanesi hariç hiçbir köpe?i yan?na yakla?t?rmaz. Üç kez büyük köpeklerin sald?r?s?na u?rad?. Bu yüzden büyük köpeklerden korkuyor ama küçükleri de yan?na yakla?t?rm?yor, yo?urdu üfleyerek yiyor yani. ?nsanlarla aras? çok çok iyi, eve konuk gelmeye görsün, sevinç havlamalar?yla ortal??? inletiyor. Bilmeyenler ilkin biraz tedirgin oluyor ama sonra gidip yanlar?na oturuyor, es kaza onu sevmeye ba?larlarsa art?k ipin ucu kaç?yor, kafas?n? konuklar?n ellerinin alt?na sokmaya çal???yor, “ba??m? ok?a” diye. Yere yat?p karn?n? aç?yor ki tüm hayvanlar dünyas?nda bu hareket, “sana çok güveniyorum, bak en savunmas?z halimi ald?m, beni sev, ok?a” anlam?na gelir. Oturup konu?malar?m?z? dinliyor. Sanki hayvan de?il de insanm?? gibi hareket ediyor.

Nas?l yapt???n? bilmiyorum ama evin önüne gelen araçlar?n seslerini ay?rt edebiliyor. Hepsine havlayarak tepki gösteriyor. Ama bizim araba geldi?inde havlad???n? duymad?m. Bize konuk geldi?ini onlar gelmeden önce biliyoruz (!) Tarç?n ve Pamuk kap?ya do?ru bakmaya ba?lad?klar? an anl?yoruz ki birkaç saniye sonra kap? çal?nacak. O kadar dikkat kesilmemize ra?men hiçbir ?ey duyam?yoruz. Ama art?k al??t?k, onlarla duyma ve koku alma konusunda a??k atman?n anlam? yok, yenilen hep biz oluyoruz.

Köpe?in insanla serüveni

Kurt ataya sahip olan köpeklerin ne zaman evcille?tirildi?i bilinmiyor. Bu konuda farkl? savlar var ve hiçbiri üzerinde uzla??lm?? de?il. Çünkü her DNA ara?t?rmas? yapan ekip bir ba?ka bulguya ula??yor ve bu da kurdun ne zaman evcille?tirildi?ini, en eski köpe?in ne zaman ya?ad???na ili?kin sonucu de?i?tiriyor. Onun için bir tarih vermenin anlams?zl???na inan?yorum.

26 A?ustos 2004’ten beri o gün Dünya Köpek Günü olarak kutlan?yor. Bu tarihi bilmek belki de daha önemli. (Buraya bir gülen yüz ifadesi koydu?umu varsay?n.)

Köpeklerle ilgili bilimsel bir metin buldum bir dergide. Size bilgileri ço?unlukla buradan aktaraca??m. Yaz?da atlad???m paragraflar epey anatomik ayr?nt? verdi?i için onlar? merak edenlerin a?a??daki adresi ziyaret etmelerini öneririm. Çok k?sa ve mükemmel bir yaz? olmu?. Lalahan Hayvan Ara?t?rma Enstitüsü Dergisi’nde 2014 y?l?nda yay?mlanm?? bu yaz?.

Haydi gelin iki veteriner hekimin (Evren Erdem ve Fatih Atasoy) kaleminden köpeklerle ilgili efsanelerin do?ru olup olmad???n? ö?renelim. Bu arada ara ba?l?klar? benim koydu?umu belirteyim.

Köpek deyip geçmeyin

“Köpeklerin vücut yap?s? uzun mesafede süratli ko?mak, gözleri av?n yerini belirlemek, burnu av izlerini takip etmek, kulaklar? avlar?n? ve di?er y?rt?c?lar?n yerini belirlemek için geli?mi?tir. Bu duyular çevreyi alg?lad?klar? çerçeve içerisinde köpe?in davran???n? belirlemektedirler. Duyular, çevreyle etkile?imdeki önemlilik s?ras?na göre koklama, i?itme ve görme ?eklinde s?ralanmaktad?rlar. Köpekler avlanma, adli vakalar, arama- kurtarma ve özel bir e?itime t?bi tutularak akci?er, kolon-rektum ve mesane kanserli hastalar?n nefes ve terini koklayarak erken te?his konulmas? konusunda insanlara yard?mc? olmaktad?rlar. Ayr?ca omurilik yaralanmalar? sonucu olu?an sakatl?klar, multiple siklerozis, Parkinson ve Alzheimer gibi hastal?klarda geli?mi? duyular?yla insanlara psikolojik destek vermektedirler. Özel e?itimli köpekler hastan?n davran??, mimikler ve solunumdaki de?i?iklikleri önceden fark edip çözümleyerek kas?lma nöbet ve kriz öncesi durum ile ilgili hasta ve yak?nlar?n? uyarmaktad?rlar. Köpeklerde duyu organlar? insanlarla ayn? fakat daha güçlüdür. Bu farkl?l?k, organlar?n ihtiyaçlar do?rultusunda geli?mesi ile aç?klanabilir…

Köpeklerde görme yetisi

Gözlerde tam görme i?levi alt? haftal?k ya?tan itibaren ba?lamaktad?r. Gözlerin ba??n ön ve iki yan?na do?ru yerle?mi? olmas? köpeklere insanlardan daha geni? görme aç?s? sa?lamaktad?r. Köpekler insanlara göre yakla??k üç kat daha az ???kla ayn? görüntüyü daha iyi alg?lama yetene?ine sahiptir. Dolay?s?yla köpekler gece karanl?kta bile av?n ?eklini ve hareketini kolayca alg?layabilirler…

Köpe?in gözü detaydan ziyade cismin hareketine kar?? hassas oldu?u için belirli uzakl?kta hareketsiz duran bir canl?y? görmeyebilir. Avlar?n tehlike an?nda kaçmadan önce olduklar? yerde hareketsiz beklemeleri bununla izah edilebilir. Köpeklerin 300 yarda (275 m) mesafede hareketsiz halde duran sahiplerini te?his edemedikleri, buna kar??l?k bir çoban?n 1 mil (1610 m) mesafeden el sallad???nda köpe?i taraf?ndan fark edildi?i testlerle ispat edilmi?tir.

Köpek ?rklar?n?n çevreye kar?? tepki ve davran??lar?nda duyular?n? kullanma öncelikleri farkl? olabilir. Greyhound gibi baz? ?rklar daha çok görme yeteneklerini kullan?rken, Terrier gibi baz? ?rklar koklama yeteneklerini tercih ederler.

En az 200 derecelik görü? aç?s?

Gözlerin ba?ta ön ve iki yana do?ru olan pozisyonlar?ndan dolay? köpekler genel olarak çok iyi bir yan görü? aç?s?na sahiptir. Gözlerin birbirlerinden uzakl???na ba?l? olarak geni? görü? alan? sa?lanmaktad?r. Bu görü? alan? özellikle avlanmada önemlidir. Orta uzunlukta ba? yap?s?na sahip bir köpe?in görü? aç?s?, insanlardan 60-70 derece daha geni?tir. Genel olarak brachycephalic (k?sa ba? tipi) ?rklarda gözler ba??n ön taraf?nda yerle?ik oldu?u için yakla??k 200 derecelik görü? alan?na sahip olup, görü? alan? 270 derece olan dolichocephalic (uzun ba? tipi) ?rklara göre daha dard?r. Mesocephalic (orta uzunlukta ba? tipi) köpek ?rklar? ise 240-250 derecelik görü? aç?s?na sahiptir. Geni? görü? aç?s? çevreyi tarama ve hareketli cisimleri tespit etmede köpe?e avantaj sa?lasa da binoküler* görü?ü zay?flatmakta, daha çok yak?n cisimlere odaklanmakta, uzakl??? ve derinli?i alg?lama yetene?ini de azaltmaktad?r. Görme aç?s?nda oldu?u gibi, binoküler görme yetene?i de ?rklara ve ba? tipine göre de?i?mektedir. Köpeklerde, görü? alan?n?n bir k?sm? burun taraf?ndan engellenir ve binoküler görü? alan? insanlarla k?yasland???nda daha azd?r. ?nsanlarda binoküler görü? sahas? yakla??k 140 derece** iken, köpeklerde 30-60 derecedir.

Köpeklerin koku alma yetisi

Köpeklerde koku alma duyusu çok geli?mi?tir ve davran??lar?n pek ço?unda büyük rol oynamaktad?r. Ço?u kez çevrelerini koku alma duyusu ile alg?lamaktad?rlar. Koku alma duyusunun hassasiyeti köpek ?rklar?na göre de?i?mektedir. ?nsan burnunda yakla??k 5 milyon koku alma reseptörü bulunmaktad?r. Köpeklerde bu say? Dachshund’da 125, Fox Terrier’de 147 ve Alman Kurt Köpe?inde 220 milyon hücredir. Ayr?ca burun bo?lu?undaki koku alma epitel katmanlar?n?n yüzey alan? insanlarda 3-4 cm2 iken köpeklerde 18-150 cm², beyindeki koku alma merkezi ise köpeklerde insanlara göre yakla??k 10 kat fazlad?r. Bunlara burnun uzunlu?u, koyu pigmentli ve ?slak olmas? da eklenirse koku almada köpeklerin ne kadar üstün, insanlar?n ise ne kadar yetersiz olduklar? ortadad?r…

Bilimsel çal??malar köpeklerin belirli ve önceden tan?mlanm?? kokular? tespit etme yeteneklerinin insanlardan 100-1000 defa fazla oldu?unu ortaya koymaktad?r. Köpeklerin koku alma duyusu Fransa ve ?talya’da yerin alt?ndaki mantarlar? bulmak için kullan?l?rken, Danimarka ve Hollanda’da gaz kaçaklar?n?n tespit edilmesinde kullan?lm??t?r. Köpekler kokular? tespit etme yeteneklerinin yan?nda bu kokular? birbirinden ay?rma ve izleme yetene?ine de sahiptir. Nitekim bitkilerde zararl? böceklerin tespitinden, may?n tespitine kadar yakla??k 30 alanda köpeklerin koku ay?rma ve izleme yetene?inden yararlan?lmaktad?r. Bu üstün yetenekler, belirli konularda e?itilmi? köpeklerin uyu?turucu, patlay?c?lar?n bulunmas? ve insan terinden iz sürme olaylar?nda belirgin ?ekilde ortaya ç?kmaktad?r.

Son y?llarda bu inan?lmaz yetenek baz? hastal?klarda görülen felç (kas?lma) olaylar?, ?eker hastalar?nda hypoglisemik ataklar?n, kötü huylu tümör hastalar?nda görülen (melanoma) ataklar?n ve epilepsi ile seyreden hastal?klarda nöbetlerin belirlenmesinde kullan?lmaktad?r. Bu sayd???m?z ataklar öncesinde vücuttaki baz? kimyasal maddelerin yo?unlu?unda meydana gelen de?i?iklikleri köpekler üstün koku alma yetenekleriyle tespit ettikleri ?eklinde aç?klanmaktad?r…

Yüz milyonda bir koku bile olsa

?z süren köpeklerin 10^-8 (yüz milyonda bir) ile 10^-18 (milyar kere milyarda bir) M/L aras? yo?unluktaki kimyasal bile?imleri belirleyebildikleri ve insan terinde bulunan uçucu ya? asidi olan butirik asidin 10 molardan daha az yo?unluklar?n? bile tespit ettikleri bildirilmektedir.

(Araya girerek molar birimini aç?klayay?m. Mol, bir litre çözeltide bulunan mol say?s?n? belirten birimdir. Burada köpeklerin bir litre çözeltide bulunan bir mollük yo?unlu?u bile saptayabildikleri anlat?lmak isteniyor. Bir litre su 1000 gram geliyor. Bir damla su 0,05 gram gelir yani bir gram?n yüzde be?i kadar bir a??rl??a sahiptir. Bir litrelik çözeltide bir molü ?öyle anlatabiliriz, bir kesir çizgisinde üste 1 yazal?m, alta da on sekiz s?f?r koyal?m, i?te baz? köpeklerin saptayabildikleri en az koku bu kadard?r, milyar kere milyarda bir.)

?nsanlar üzerinde yap?lan bir çal??mada köpeklerin aile fertlerini, karde?leri hatta tek yumurta ikizlerini koku yoluyla kolayca ay?rabildi?ini ortaya koymu?tur. Bu ara?t?rma ayn? zamanda köpeklerin farkl? birçok koku aras?ndan belirli bir kokuyu ay?rt edebilme yetene?ine sahip olduklar?n? da kan?tlamaktad?r…

Köpeklerde duyma yetisi

Köpeklerde kulak kepçesi 17 kas vas?tas?yla hareket ettirilmektedir. Bu nedenle köpekler kulak kepçelerini sesin geldi?i yere do?ru dik olarak yönlendirebilir… ?nsanlarda en yüksek i?itme kapasitesi çocukluk ça??nda 30.000, genç ya?larda 20.000, ya?l?l?kta ise 12.000 frekans/sn’ye kadar dü?er. Köpeklerde bu rakam 35.000-40.000, hatta Rusya’da yap?lan son çal??malarda 100.000 fr/sn’ye kadar ç?kmaktad?r.

Yüksek frekansl? sesler ç?karan avlar?n? yakalarken bu yeteneklerinden yararlanmaktad?rlar. Köpeklerde kulak yap?s? uzak mesafeden gelen sesleri duymaya elveri?lidir ve insana göre yakla??k 4 kat daha fazlad?r. Bu özellikten faydalanarak köpek ailesi kilometrelerce uzakl?ktan bile uluyarak aralar?nda ileti?im kurmaktad?r… Köpeklerin beyninde bulunan i?itme merkezinin geli?mi? olmas?ndan dolay?, tekrarlanan kelimeleri kolayca ö?rendikleri de bildirilmi?tir.

Köpeklerde dokunma yetisi

Di?er memelilerde oldu?u gibi yeni do?an eniklerde erken dönemde ilk geli?en duyu dokunma duyusudur. Yavrular bu duyu ile ya?amlar? için gerekli olan uygun s?cakl??? aray?p bularak çevre s?cakl?k de?i?imlerine cevap verdiklerini gösterirler. Köpekler sosyal bir hayvan türü olduklar? için dokunma duyular? ile di?er köpekler ve insanlarla ileti?im kurmaktad?rlar. Bu nedenle dokunma duyusu köpekler için önemlidir. Nitekim ?nsan, hayvan ileti?imi ile ilgili yap?lan çal??malar, hafif ok?ama ve dokunman?n sinir sistemi uyar?m? yolu ile köpe?in nabz?nda azalma ve kan bas?nc?nda dü?meye yol açt??? gibi köpek sevmenin ve onunla konu?man?n insanlarda da kalp at?m?nda yava?lama ve kan bas?nc?nda azalmaya neden oldu?u bildirilmi?tir. Bu durum insan ile köpek aras?ndaki ili?kinin çok olumlu oldu?unun da kan?t?d?r. Köpekler dokunma yoluyla çevrelerini ke?fetme ve ö?renme yetisine de sahiptir. Köpek vücudunda burun ve burun etraf?ndaki bükülmez yap?da olan, uzun k?llar? kapsayan üst çenenin ön k?s?m gibi dokunmaya kar?? hassas olan vücut bölümleri vard?r. Burun ucu ve sa?l? sollu uzun k?llar?n bulundu?u bölgedeki deri yo?un ?ekilde duyu sinirleriyle donat?lm?? olup çevre etkilerine kar?? çok duyarl?d?r. Bu uzun k?llar yüz kaslar? yard?m?yla istenilen yöne hareket ettirilebilmektedir. Bu tüylerin kesin fonksiyonu bilinmemekle birlikte köpe?e bulundu?u çevre ile ilgili bilgi vermek oldu?una inan?lmaktad?r.

Köpeklerde tat alma yetisi

Köpeklerin beslenmesinde fazla yemek seçenekleri olmad??? için tat alma duyular? di?er duyular?n aksine insana göre zay?f kalm??t?r. Köpeklerin yemekten lezzet alma duyular? insanlardaki gibi koklama ve tatma ile gerçekle?ir. Yavrular dokunma duyusunda oldu?u gibi tat alma duyusu da geli?mi? olarak do?arlar ve bu duyu a??z, damak, küçük dildeki tat alma tomurcuklar?ndaki reseptörlerle (alg?lay?c?larla) olu?ur. Köpeklerin a??zdaki tat alma duyu reseptörleri insanlardan daha azd?r. ?nsanlarda dilde 9.000, köpeklerde 1.700 tat alma tomurcu?u bulunmaktad?r. Köpekler Carnivor (etçil) olmalar?na ra?men çok uzun y?llardan beri insan kontrolünde ya?amaktad?r. Dolay?s?yla tat alma tomurcuklar?nda iki tip reseptör bulunmaktad?r. Bunlar ?eker reseptörleri ve aminoasit reseptörleridir. ?ekere duyarl? reseptörler meyveler ve baz? sebzelerin yap?s?nda bulunan ?eker yap?s?ndaki molekülleri tespit etme yetene?ine sahiptir. Bu durum köpeklerin ?ekerli yiyecekleri sevmesini aç?klamaktad?r. Aminoasitlere kar?? duyarl? olan reseptörler ise daha çok et ve et ürünlerinde bulunan fosforik asit, karboksilik asit, nükleotid trifosfat ve histidin gibi spesifik aminoasitlere duyarl?d?r.

Köpekler ö?renme yetene?i iyi, sosyal hayvanlard?r. Kendilerini vücut diliyle ifade edebilirler. Köpekler depremlere ve f?rt?nalara duyarl?d?r ve önceden hissedebilirler. Köpeklerin alt?nc? hisse benzer duyular?n?n da oldu?u belirtilmi?tir. Depremi uluyarak, f?rt?nalar? ise ac? havlama ile haber verirler. Köpeklerin çeneleri ?s?rma, koparma ve çi?neme yönünde geli?mi?tir, güçlü çeneleriyle 20 ile 165 kg aras? bas?nçla ?s?rabilmektedirler. Her köpe?in idrar? kendine özgü kimyasal bile?ime sahiptir. Özellikle erkek köpekler gezindikleri bölgeleri idrarlar?yla i?aretleme davran??lar?na sahiptir, böylece o bölgede hâkimiyet kurduklar?n? di?er fertlere bildirirler. Yeri t?rmalayarak parmaklar? aras?ndaki ter bezlerinin kokusunu o bölgeye b?rak?rlar.” 1

Birkaç bilgi daha

Köpeklerle ilgili birkaç bilgi daha vereyim.

“Davran??sal çal??malar, köpe?in görsel dünyas?n?n sar?lar, maviler ve grilerden olu?tu?unu göstermi?tir ancak k?rm?z? ve ye?ili ay?rt etmekte zorluk çekerler ve renk görmelerini insanlardaki k?rm?z?-ye?il renk körlü?üne (döteranopi) e?de?er hale getirirler. Bir insan bir nesneyi ‘k?rm?z?’ olarak alg?lad???nda, bu nesne köpe?e ‘sar?’ olarak görünmektedir ve insan?n ‘ye?il’ alg?s?, grinin bir tonu olan ‘beyaz’ olarak görünmektedir… Köpekler, aç?k veya koyu mavi/sar?y? ay?rt etmek için parlakl?k yerine renk kullanmaktad?r. Gri tonlar?ndaki farkl?l?klara insanlardan daha az duyarl?d?rlar ve ayr?ca insanlar?n yakla??k yar?s? kadar do?rulukta parlakl??? alg?layabilirler.” 2

Ünlü edebiyatç?lar?n köpek sevgisi

Virgina Woolf köpe?i Pinka’y? çok severdi. “Gertrude Stein ve arkada?? Alice B. Toklas, özellikle beyaz kani?lere bay?l?yorlard?. Hatta birlikte ya?ad?klar? bütün beyaz kani?lere Baket ad?n? koymu?lard?. Kani?lerin beyazl?klar?n? korumalar? için ise sülfürlü suyla banyo yapt?r?yorlard?.” 3

“John Steinbeck’in sevgili köpe?i Toby, yazar?n Fareler ve ?nsanlar roman?n?n tasla??n? yemekle ünlüydü. Yazar, bu olay?n ard?ndan roman? yeni ba?tan yazmak zorunda kalm??t?. Charley ise Steinbeck’in ‘Köpe?im Charley ile Amerika Yollar?nda’ kitab?n?n ba? kahraman?yd?.” 3

?air Emily Dickinson köpe?i Carlo’dan birkaç ?iiri ve mektubunda söz etmi?ti. Ressam Edward Munch köpe?ini hiç yan?ndan ay?rmaz hatta sinemaya birlikte giderlerdi. Ressam Frida Kahlo’nun tüysüz köpe?ini anmadan geçmeyelim. Kahlo tam bir hayvan severdi. Kahlo evinde maymunlar?, papa?an? ve biraz önce sözünü etti?im Xoloitzcuintli türü, ilk olarak Aztekler taraf?ndan evcille?tirildi?ine inan?lan tüysüz köpe?iyle ya?ard?. 4

Son sözüm de köpek dü?manlar?na: Bir köpe?in sizden çok daha iyi duydu?unu, onlarca kat daha iyi koku ald???n?, hareketi alg?lama konusunda sizden 15 kat iyi oldu?unu okudunuz. Bugüne kadar bunlara dayanarak hiçbir köpek yeteneksizli?inizi neden göstererek sizi öldürdü mü?

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir hafta sonu dilerim.

 

* Binoküler görme, sözcük anlam? olarak "iki gözle birlikte görme" anlam?na gelir. Çevremizdeki fiziksel dünyay? gözlerimizle alg?lar?z. ?ki gözün, birbirinden hafifçe farkl? aç?larda alg?lad??? ayn? nesneye ait olan iki farkl? görüntü beyine gönderilerek burada üç boyutlu bir alg?ya dönü?türülür.
** Baz? ara?t?rmalarda insanlar?n görü? alan? 180 derece olarak verilmektedir. Tabii bu rakam?n binoküler alan anlam?na gelmedi?ini belirteyim.

KAYNAKLAR

1 Fatih Atasoy, Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni Anabilim dal?, Evren Erdem, K?r?kkale Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni Anabilim dal?.
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/544480#:~:text=%C3%96zet%3A%20Hayvanlarda%20davran%C4%B1%C5%9F%2C%20duyular%C4%B1n%20(,i%C5%9Fitme%20ve%20g%C3%B6rme%20%C5%9Feklinde%20s%C4%B1ralanabilir.
2 https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6peklerde_duyular
3 https://listelist.com/yazarlar-ve-hayvanlari/
4 https://www.eniyiturk.net/unlu-yazarlarin-ve-sanatcilarin-sira-disi-hayvanlari/