ÇEPN?LER? B?L?R M?S?N?Z?

Karadeniz'in Türkle?tirilmesine öncülük etmi? olan Çepniler 1300'lü y?llardan itibaren Karesi Sanca??'nda (Bal?kesir ve Çanakkale'nin bir k?sm?) varl?klar?n? sürdürüyor. Karadeniz'dekiler Sünni iken Ege'dekiler Alevi inanc?n? ta??yor.

Ad? çok da bilinmeyen bir boy oldu?u için ilgililer d???nda pek bilinmiyorlar. Ama çok önemli bir Türkmen boyu. Anadolu’da birçok yerde izlerine rastlan?yor. Manisa, ?zmir, Çanakkale, Bal?kesir, Sivas’ta Çepni köyleri var. Ama en ba?ta Karadeniz Bölgesi’nin Türkle?mesini üstlendikleri için as?l o bölgede bulunuyorlar. Giresin Vilayet-i Çepni ad?yla an?l?yor tarihte. Trabzon, Kürtün, Do?ankent, Tirebolu, Ordu, Ünye, Mesudiye, Gürgentepe. Koyulhisar, Su?ehri, Ak?nc?lar, Canik, Espiye, Görele, Çavu?lu, Eynesil, Be?ikdüzü gibi yerlerde, Çorum’da, Rize’de, Gümü?hane’de, Kastamonu’da Çepni köyleri bulunuyor.

Ben fazla gevezelik etmeyeyim, sözü tarihçilere b?rakay?m izninizle…

“Türkistan ve Horasan'da öbür boylarla birlikte ya?ayan Çepniler, Selçuklular'a kat?l?p Anadolu'ya geldi. Ba?ta Karadeniz olmak üzere Anadolu'nun Türkle?mesinde önemli rol oynad?lar. 1515 y?l?ndaki tahrir defterlerine göre ?imdiki Giresun ve civar?ndaki iller Vilayeti Çepni isimli bir idari bölge olarak gösterilmi?tir.

Prof. Dr. Faruk Sümer O?uzlar/Türkmenler isimli eserinde Çepnilerin, Hac? Bekta?i Veli'nin müritlerinden olduklar?n? ve Anadolu'nun de?i?ik yerlerinde ya?ad?klar?n?, Giresun, Gümü?hane, Ordu, Bayburt olmak üzere Karadeniz Bölgesi'nde yo?un olarak ya?ayan Çepnilerin ise ço?unlukla Sünni oldu?unu, ancak zaman?nda Alevi olduklar?n? ve sonradan Sünnile?tiklerini yazar.

Karadeniz bölgesindekiler ço?unlukla Sünni olmakla birlikte, Alevi olan gruplara da rastlan?r. Prof. Dr. Irene Melikoff, Hac? Bekta?i Veli ve onun ilk müritlerinden olan Kad?nc?k Ana ve Abdal Musa'n?n da Çepni oldu?unu yazar.

Vilayet-nameye göre K?r?ehir’in Suluca Kara-Hüyük köyüne gelen Hac? Bekta?-? Veli'nin ilk müritleri Çepni'den idiler. Bu husus ayn? zamanda bu boyun mensuplar?ndan mühim bir k?sm?n?n niçin Alevi oldu?unu izah edebilir.

Çepnilerin mühim bir k?sm? 1240'taki Baba ?shak Türkmenleri'nin isyan?na kat?lm??t?r.

Çepnilerin mühim bir k?sm?n?n 1277 y?l?nda Sinop çevresinde ya?ad??? görülüyor. 1404 y?l?nda Timur'a giden ?spanyol elçisi Clavijo Ordu ve Giresun'un 10.000 ki?ilik bir Çepni kuvvetine sahip Hac?emiro?ullar? Beyli?i'nin kurucusu olan Hac? Emir Bey'in o?lu Hac? Süleyman Bey'in elinde oldu?unu yazar.

Çepni boyunun özelli?i ‘nerde ya?u görse orda sava??r’ olarak anlat?lmaktad?r. Onlar?n haks?zl?klara kar?? gelen ve sava?ç? karakterleri, önemlerini günümüze yans?tacak kal?c? sanatsal ürünler meydana getirmelerini engellemi?tir. Çepnilere ait kabileler, de?i?ik tarihlerde farkl? cephelerde sava?m??lar ve ordu ile gittikleri bölgelere yerle?mi?ler. Sava?larda nüfuslar? azalm??t?r.

Türkmen Safevi ?mparatoru ?ah ?smail'in ?ahsi muhaf?zlar?n?n Çepnilerden oldu?u gibi Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün de özel muhaf?zlar? ve bu muhaf?zlar?n komutan? Giresunlu Topal Osman Çepnidir.” 1

Selçuklu döneminde Sar? Salt?k'la Dobruca'ya giden Çepniler daha sonra Osmanl? döneminde Anadolu'ya dönerek Karesi Sanca??'na yerle?ti.

Topal Osman’? biraz tan?tmak gerek. Milli mücadeleye destek vermesi yan?nda yap?p ettikleriyle halk?n tepkisin çekmi? biri. Daha ayr?nt?l? bilgi almak isteyenler ?u adrese gidip ö?renebilir, ben yaln?zca minik bir bilgi verece?im.

“Giresun Reji Müdürü Nakiyüddün Efendi, 15 Ocak 1922'de Mustafa Kemal Pa?a'ya yazd??? mektupta Balkan Sava?lar?'nda bir aya??n? din ve millet u?runa feda etti?ini ileri süren Osman'?n I. Dünya Sava?? s?ras?nda Ayvas?l köyü ihtiyar heyetinden elde etti?i sahte mazbatayla askerlikten at?lm?? Yüzba?? Niyazi Efendi ile birlikte ordudan ald??? bu?daylar? Panço ad?ndaki bir Rum ile birlikte 100 bin liral?k sahte bir mazbata ile Giresun Nokta Kumandanl???'na satarak halk ve devleti doland?rd???n?, Rum ve Müslümanlar'?n arazilerini gasp ederek kendi ve akrabalar? aras?nda pay etti?ini, belediye reisi iken Müdafâ-î Hukuk Riyaseti'ni de ele geçirerek kendi menfaatlerini korumak için millî mücadeleye kat?ld???n?, Koçgiri'den ganimet olarak 60 bin lira de?erindeki s???r ve koyunu gasp ederek Giresun'a getirdi?ini, ba?kas?n?n kente kasapl?k hayvan sokmas?n? da engelleyerek fahi? fiyattan para kazand???n?, karde?iyle birlikte hükümetin kentte banka kurmas?n? engelledi?ini, 30 bin liraya mal olan bir kereste fabrikas?n? 1500 alt?na ald??? gibi çe?itli kötülüklerini anlatm??t?r…

1923'te Trabzon Mebusu Ali ?ükrü Bey cinayetinin azmettiricisi oldu?una karar verilince hakk?nda tevkif karar? verildi. Ç?kan çat??malarda yaral? olarak ele geçirilmi? ancak ?smail Hakk? Tekçe taraf?ndan ba?? gövdesinden ayr?lmak suretiyle öldürülmü?tür.”

Yeniden Çepnilere dönelim…

“Tufan Gündüz ve Ali Çelik gibi tarihçiler, Çepnilerin ?ah ?smail’in dedesi Cüneyd’in ?eyhli?i (?eyhlik dönemi 1447, 1460, m.g.) döneminde k?z?lba?l??a intisap edip Safeviyye müridi olduklar?n? belirtir. Akkoyunlu Devletinde uzun süre kald?ktan sonra, ?ah ?smail’in kurdu?u Safevi Devletinin kurulmas?nda da rol oynayan Türkmen boylar?ndand?r.

Bekta?i tarikat?na ba?l? mensup olan Çepniler, K?z?lba? olduklar? için, baz? oymaklar? Çald?ran Sava?? s?ras?nda, baz? oymaklar? çe?itli tarihlerde Safevilere kat?lm?? olup, devlet idaresinde yüksek makamlara kadar gelmi?tir. K?z?lba?l?kla ilintileri sebebiyle Osmanl? Ordusu’na bu boydan asker al?nmam??t?r.

Fetihten önce ve sonraki ilk yüzy?lda H?ristiyan, Rum ve Laz nüfus ekseriyeti olu?tururken, 1583’e gelindi?inde tahrirler ?????nda H?ristiyan Rumlar?n dev?irildi?i bulgusuna rastlan?r.  Trabzon’dan sürülen H?ristiyan kitlelerin yerini iskânla gelen Türkmenlerin doldurmas? ve bu Türkmen kitlesinin ba?l?ca unsuru olan Çepnilerin Bekta?i tekke ve zaviyeleri açarak ihtida faaliyetlerine yön verdi?i anla??l?r. Güvenç Abdal Tekkesi bu konuda önemli bir örnektir.” 2

Çepni boyunun tamgas? (damgas?)

Fark ediyorsunuz, de?il mi? ?htida etme faaliyeti var yo?un olarak. ?htida, inançs?z iken veya ba?ka bir dine mensupken ?slâm dinini benimsemeyi ifade eder. Çepnilerin ihtida faaliyetlerini özendirmek ya da zorlamak için Bekta?i tekke ve zaviyeleri açmalar? ilginç bir uygulama gibi görünüyor. ?slam’da zorlama yoktur denir ya bu sanki pek öyle de?il. Zaten gayrimüslimlerden al?nan cizyeden kurtulmak için de ?slam’a geçenler vard?r. Halk ise cizyeye haraç diyordu. Yani onlar?n gözünde de cizye Müslüman olmayanlardan al?nan bir haraçt?. Ama asl?nda cizye ba? vergisiydi, haraç ise arazilerden al?nan vergiydi, tabii her ikisi de gayr? müslimler içindi. Ba? vergisi gayr? müslim erkekler daha do?rusu hane reisleri taraf?ndan ödenirdi. Askere al?nmayan H?ristiyanlar kendilerinin korunmas? kar??l???nda devlete bunu ödemekle yükümlüydü.

“Osmanl? uygulamas?nda cizye miktar? gayrimüslimin malî durumuna göre belirlenir. Buna göre vergi mükellefleri âlâ (zengin), evsât (orta halli) ve ednâ (fakir) olarak üçe ayr?lm??t?r. Kad?nlar, çocuklar, sakat ve ya?l?lar ile din adamlar? bu vergiden muaf tutulmu?tur. Özellikle din adamlar?n?n bu vergiden muaf tutulmalar? dikkate de?er bir durumdur.” 3

Peki Müslüman tebaa vergi vermiyor muydu?

Vermez mi…

“Zekât, zekât-? sevâim (hayvanlardan al?nan vergi olup Osmanl? Devleti’nde a?nam vergisi olarak al?nm??t?r), ö?ür (zirâî ürün vergisi), rikâz (maden ve define vergisi), zekât-? â?ir (gümrük vergisi).” 3

Bunlar? da Müslüman halk ödüyordu.

Neyse yine Çepnilere devam edelim.

Çepniler nas?l konu?ur?

Dillerini anlayabilmek çok zordur. ?imdi verece?im örneklere bir bak?n bakal?m anlayabilecek misiniz?

“Yalaz? tunataza özgüidi? : Silah? kar?ma verdim

Silik man??la halan?yo, ziade gevikle?men : Jandarma bir yabanc?yla geliyor, fazla konu?may?n.

Hontay? payl?hlikmi : Bu?day? çalal?m m?

Tunataz velekledi : Kad?n do?um yapt?

Elgüne malamat yettik : Millete rezil kepaze olduk

Gücükleme Mehmedou g?rana sal?kla : Sen oturma Mehmet’i köy meydan?na gönder

Narl?k velekledi zeela uura : Güne? do?du, ak?am üstü buraya gel

?driso gonu? çiylen gili gili biter : ?dris söyler misin, -bu- verimsiz toprakta m?s?r yeti?ir mi?

Çepnice veya Çepni dili, eski tarihlerde ço?unlukla Bat? Asya'da konu?ulan, Türk boylar?ndan Çepni Boyu'na ait bir dildir. Ayn? dil birli?i içinde, kendine özgü sözcükleriyle Çepni dili bilenler kendi aralar?nda anla?malar?n? sa?layan bir özel dildir, o dili konu?an ki?ilerin ço?unlu?u Giresun, Ordu Gümü?hane'dir.

Dil, tümce yap?s? aç?s?ndan genellikle özne-nesne-yüklem s?ras?na sahiptir. Almanca, Arapça gibi dillerin aksine Gramatik cinsiyetin (erillik, di?ilik, cinsiyet ayr?m?) bulunmad??? Çepnice'de söz varl???n?n bir k?sm? Eski Türkçe, Osmanl?ca ve kendine has bir dildir. Ayr?ca Azerice, Türkçe ve Türkmence gibi di?er O?uz dilleri ile Çepnice dü?ük oranda kar??l?kl? anla?abilirlik gösterebilir. Dil ortalama 1242-1906 y?llar?nda Çepniler taraf?ndan kullan?lm??t?r.” 4

Çepniler Balkanlar’da

Çepniler yaln?z Anadolu’da de?il Balkanlar’da da bulunur. Peki oraya nas?l gitmi?ler? Yukar?da belirttik, Horasan ve Türkistan’dan Selçuklular’a kat?l?p Anadolu’ya gelen Çepniler Selçuklu Sultan? 2.?zzeddin Keykavus’un Bizans’a s???nmas?yla birlikte Sar? Salt?k komutas?nda Dobruca’ya gidiyor.

“Osmanl? devleti kurulmadan önce Sar? Saltuk ve ?zzeddin Keykavus’la* birlikte Deliorman ve Dobruca bölgelerine geçen Türkmenler Çepni boyundand?r. Deliorman ve Dobruca’daki bu Çepniler hem yerel K?pçak ve Peçenek halklar?yla hem de daha sonra gelen di?er Türkmen boylar?yla kar??m??lar ve Çepnililik bilincini yitirmi?lerdir. Ancak Çepni inanc? olan Bekta?ili?i devam ettirmektedirler. Birço?u da Bat? Anadolu'ya geri göçerek** bugünkü Bat? Anadolu Çepnilerini olu?turmu?tur. Dobruca'da bulunan Türkler kendilerinin Türkmen olduklar?n? ve inanç önderlerinin Sar? Saltuk oldu?unu söyleyerek bu gün bile camilerde ve tekkelerde onun ad?na dualar ederler. Romanya ve Moldova'daki ?zzeddin Keykavus taraftar? bir grup Çepni ise Hristiyanl??a geçmi?tir.” 5

Çepniler Anadolu’da eriyerek di?er boylarla birlikte Anadolu halk?n? meydana getiren birimlerden biri haline gelmi?tir. Bugün Türkiye çap?nda kurduklar? derneklerin çat?s? alt?nda varl?klar?n? sürdürmektedirler. (https://www.facebook.com/groups/446480450018424/)

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir hafta sonu dilerim.

* Yaz?c?o?lu Ali’nin O?uznâmesine göre 660’ta (1261-62) Selçuklu Sultan? II. ?zzeddin Keykâvus, Mo?ollar’ca desteklenen karde?i Rükneddin K?l?carslan’a yenilip beraberindeki Türkmenler’le birlikte ?stanbul’a ?mparator 8. Mikhail Palaiologos’a s???nm??, imparator kendisine Dobruca’da yer gösterince beraberindeki Türkmenler’le Rumeli’ye geçerek buraya yerle?mi?tir… Dobruca’da iki kasabada otuz k?rk obal?k bir nüfus olu?turan bu Türk gruplar?na Sar? Saltuk liderlik yapm??, ancak Bulgar beylerinin bölgede güç kazanmas?yla birlikte (1304) bunlar Bat? Anadolu’ya geçerek Karesi’ye yerle?mi?tir. Karesi Sanca??, Osmanl? Devleti'nin Anadolu Eyaleti s?n?rlar? içindeki sancaklar?ndan biri. Osmano?ullar?'na ilk kat?lan beylik olan Karesi Beyli?i'nin bulundu?u bölgede kurulmu?tur. Osmanl? Devleti'nin y?k?lmas?yla yerine Bal?kesir ili kurulmu?tur.

** Çepnilerin Anadolu’da Karesi Beyli?i’ne göç ettikleri tarih 1300’lerin ba??d?r. Karesi Beyli?i bugünkü Bal?kesir ili ve çevredeki illerin baz? bölümleri üzerinde bulunmaktayd?.

KAYNAKLAR

1 https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87epniler
2 https://www.academia.edu/33122279/TRABZONDA_%C3%87EPN%C4%B0LER_XV_XVI_Y%C3%9CZYILLAR_
3 https://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=klasik-donem-osmanli-devleti%E2%80%99nde-vergi-adaleti_yilmaz-yurtseven_636903131109676924.pdf
4 https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87epnice
5 https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87epniler