MASTER OF THE HOUSE

Pamuk, 8,5 ya??nda, cinsi yok, sokak kedisi kökenli, bizim evin h?nz?r?...

?nsanlar kedileri niçin sever?

Kuca??n?za ald???n?zda m?rm?r seslerini ç?kar?p keyiflendi?inde mutluluk verdikleri için mi? Gelip size sürtünerek gönlünüzü çeldikleri için mi? Ok?ad???n?zda bir rahatlama hissetti?iniz için mi? Evlerde art?k pek bulunmayan ama bir zamanlar çok olan fareleri avlad?klar? için mi? Ya da ba?ka nedenlerle mi? Onlar? çok severiz ama asla bizi dinlemez ya da i?ine geldi?i zaman dinler diyelim. Kediler ancak istedikleri zaman kendilerini sevdirirler diye genel bir anlat?m vard?r ama bu tüm kediler için geçerli de?ildir. Baz? kediler her daim kuca??n?zdad?r.

Kedilerin istediklerini yapmakta kendilerini özgür hissetmeleri onlara nankör denmesine yol açm??t?r. Çünkü insanlar veya diyelim ki onlar? besleyenler ba?ka bir ?ey isterken kedi can?n?n istedi?ini yapar. Örne?in köpek bunu yapmaz, genellikle besleyen ki?inin isteklerine uyar. Tabii canlar?n? yakmaman?z ko?uluyla. Kedilerle ilgili bu bilgileri göz önünde bulundurunca onlar?n evin efendisi (master of the house) oldu?unu söylemek yanl?? olmayacakt?r. Tabii bu zorla dayat?lm?? bir efendilik de?ildir. Bizim gönüllü “köleli?imiz”e dayand???n? söylemek daha do?ru.

Bir kedi onu seven insan için kediden çok daha fazlas?d?r. Bunu asla sözcüklerle anlatamam. Aynen köpek gibi. Ama bu yaz?da i?in bu k?sm?n? k?sa kesip kedi denilen canl?y? anlatmak istiyorum. Bir de kedi kültürünün edebiyat ve sanat dünyas?ndaki yerinden.

“Kediler anatomik olarak güçlü, esnek bedenleriyle, h?zl? refleksleriyle, keskin, geri çekilebilen pençeleriyle ve küçük avlar? öldürmeye uyarlanm?? di?leriyle di?er kedigillere benzer. Kediler, insan kulaklar? için çok zay?f ya da çok yüksek frekanstaki sesleri duyabilir. Karanl??a yak?n ortamlarda görebilirler. Ço?u memeli gibi, kediler insanlara göre daha zay?f renkli görü?e ve daha güçlü koku alma duyusuna sahiptir.” 1

Kedilerin ne zaman ortaya ç?kt???na yani atalar?n?n ne oldu?una ili?kin yap?lan ara?t?rmalar ilginç bir biçimde sonuçland?.

“Modern memelilerin evriminde ‘kedi paterni’ çok erken dönemlerde belirginle?mi?tir. Pek çok memeli türünün atalar? birbirinden neredeyse ay?rt edilemez ?ekilde iken kedilerin atalar? tipik kedi biçimini alm??t?. Kediler ilk olarak Pliyosen Ça??nda (5,3-3,6 milyon y?l önce) ortaya ç?kt? ve inan?lmaz bir ?ekilde, günümüze dek çok az de?i?ikli?e u?rad?.” 1

Kedi sözcü?ü hangi dile ait?

Kedi, cat, catta sözcükleri çe?itli dillerdeki kediye verilen add?r. Birbirine ne kadar yak?n de?il mi? Bakal?m bu sözcük Türkçe’ye hangi dilden geldi?

“Türkçeye muhtemelen Arapça’dan geçen kedi ad? neredeyse evrenseldir ve pek çok dilde ayn? sözcü?ün varyasyonlar? ?eklindedir: ?ngilizce cat, Bulgarca kotka, Lehçe kot, Arapça qitt (erkek kedi) vs. Kedi sözcü?ü muhtemelen Avrasya (Hami-Sami) kökenlidir. Buradan Latinceye ve di?er Avrupa dillerine yay?lm??t?r. Latince’de M.S. 75 y?l?nda catta ?eklinde, Bizans Yunancas?nda M.S. 350 y?l?nda katta ?eklinde görülür. M.S. 700'lü y?llarda Avrupa'da, yine Latince kökenli ve kedi anlam?na gelen feles sözcü?ünün yerini alarak, yayg?n ?ekilde kullan?lmaya ba?lanm??t?r.” 1

Ne zamand?r insanlarla ya??yorlar?

En az 9500 y?ld?r insanlarla ya?ad?klar?na ili?kin kan?t olu?turabilecek fosiller bulundu. ?nsan topluluklar?na yakla?malar?n?n tarihinin Ortado?u bölgesinde ziraat?n ba?lad??? döneme denk geldi?i ileri sürülüyor. Çin’deki 5300 y?ll?k fosil kay?tlar?na göre evlerimizdeki kedi büyüklü?ündeki kedilerin çiftçilerin bulunduklar? bölgelerde kemirgenleri avlad?klar? belirtiliyor. Bu da kedilerin tah?llara zarar veren kemirgenleri avlas?nlar diye bizzat çiftçiler taraf?ndan korunduklar?n? gösteriyor. Beslendiklerini diyemeyece?im çünkü besini bedavadan bulan kedi avlanmaz, bu yüzden ben korunduklar? sözcü?ünü kullan?yorum. Çiftliklerde bulunmalar?na çiftçiler taraf?ndan izin verilmi? demek en do?ru anlat?m belki de.

Kedilerin tam olarak evcille?tirilmeleri hangi tarihe rastlad??? bilinmiyor. Gerçi 3500 y?l önce M?s?rl?lar?n kediyi evcil olarak kulland?klar?na ili?kin veriler var ama bundan önceki tarihlerde kedilerin evcille?tirilmi? olmas? da bir olas?l?k. Örne?in Bat? ?eria’da yap?lan kaz?larda Neolitik döneme ait kedi kemikleri bulundu. 1983 y?l?nda ise K?br?s’taki kaz?larda 9500 y?ll?k bir kedi çene kemi?i bulundu. K?br?s’ta hiçbir zaman vah?i kedilerin ya?amam?? oldu?u bilgisinden hareket eden arkeologlar bu kedinin ancak denizciler taraf?ndan adaya getirilmi? olabilece?ini söylüyor yani insanlar kediyi o tarihlerde evcille?tirmi? olabilir.

Saptanm?? olan bir ?ey daha var: Bugünkü kedilerin iki vah?i kedi cinsinden türemi? olduklar?. Birincisi Yabani Afrika Kedisi, ikincisi de Yabani Avrupa Kedisi. M?s?rl?lar taraf?ndan evcille?tirilen ilk vah?i kedi i?te bu Yabani Afrika Kedisidir. Fenikeliler’in ticaret yaparken gemilerle ?talya’ya götürdükleri bu kediler Yabani Avrupa Kedisi ile birle?erek tüm yerküreye yay?lm??.

Kediyi ilk evcille?tiren halk olan M?s?rl?lar’?n kediyle ili?kisi zamanla ilginç bir hal ald?.

“Zaman içerisinde M?s?rl?lar kediye tapmaya ba?lad?. Rahipler, bir kediyi kasten veya kazara öldürmenin cezas?n?n ölüm olaca??n? beyan etti. Persler, M?s?rl?larla olan sava?lar?nda, M?s?rl?lar?n kedilerini yücelttiklerini bildiklerinden canl? kedileri siper olarak kulland?. M?s?rl?lar kedilerinin ölümleri üzerine derin bir yasa girdi. Kediler ölümlerinden sonra mumyalanarak kutsal yeralt? mezarlar?nda sakland?. M?s?r'da yap?lan kaz?larda binlerce mumyalanm?? kedi ortaya ç?kar?lm??t?r. Antik M?s?r'daki bu periyodu anlatan duvar resimleri ve di?er tasvirler kedilere küpe, kolye gibi mücevherlerle tap?ld???n? gösterir. Kedinin kuyru?u her zaman düzgünce hayvan?n sa? taraf?na k?vr?l?r, bu da M?s?r hiyeroglif hayvanlar?n?n yüzün sa?a dönük olarak resmetme gelene?ini yans?t?r.” 1

Kedi tanr? m? ?eytan m??

Kedinin M?s?r gibi ülkelerde tanr? kat?na yüceltilmesinin yan? s?ra onlar? ?eytanla?t?ran kültürler de oldu. Bilhassa Avrupa Ortaça? karanl???na girince H?ristiyan yobazlar kediyi ?eytanla?t?rd?. Nas?l yap?ld??? belirsiz bir ?ekilde kediler ile cad?lar aras?nda ba? kuruldu. Oysa cad? diye yak?lanlar kad?nlard? ve gerçekte Kilise’nin kad?n dü?manl???n? gösteriyordu. Ancak zavall? kediler nas?l olduysa bu kültüre eklemlendi. Özellikle kara kedi efsanesi türetildi. Cad?lar?n geceleri kara kedi k?l???na girerek kendisini ma?dur etmi? insanlar aras?nda dola?t??? yalan? yay?ld?. Kilise iyice abartt? ve bak?n i? nereye gitti: “?skandinav kökenli tanr? Freya'ya (Kahire M?s?r Müzesi) tap?n?lmas? kediye yönelik dinsel ayinleri içeriyordu. H?ristiyanl?k ona tap?nmay? da yasaklad? ve Freya bir ?eytan, kedi ise ?eytan?n görünü?ü haline getirildi. Sonradan siyah ölüm diye isimlendirilen periyotta kedi popülasyonu artt? ve onlar veba ta??yan fareleri öldürmeye ba?lad?. Fare öldüren kedi say?s?ndaki ani art??la kediler üzerindeki olumsuz imaj zinciri k?r?ld? ve ayr?ca veban?n bitti?ine inan?ld?.” 1

??in garibi kara kedilerle ilgili saçma sapan yalana Müslümanlar ve di?er kültürlerden de inananlar oldu. Bugün kara kedinin u?ursuzluk getirdi?i yalan? Türkiye’de bile yayg?nd?r. Zavall? kara kediler.

Her canl?n?n yavrusu gibi kedi yavrular? da insanlar?n sevgilisidir.

 

Kedilerin edebiyat ve kültürümüzdeki yeri

Ancak kedilerle ilgili olumsuz yarg?lar neyse ki Türkler aras?nda (hem Osmanl? ve hem de Cumhuriyet döneminde) Bat? dünyas?ndaki kadar önemsenmedi. Türkler genel olarak kediyi sevdi. Baz? Türkler hayvanlara kar?? genellikle önyarg?l?d?r ve bu önyarg? kedi ve köpe?i de kapsar. Örne?in kedi ve köpek eve al?nmaz çünkü “pistirler.” Bu ki?ilerin bilmedikleri ?ey ise kedi ve köpe?i pis tutanlar?n sahipleri olduklar? gerçe?idir. Ancak evlerine almamalar?na ra?men kedi ve köpeklere kar?? genellikle sevgi beslenir. Dindarlar peygamberin de kedisi oldu?una ve onu sevdi?ine inan?r. Evine almasa da onlar? kap? önlerinde beslemeye çal???r.

Kedilerin duyular?

Söylemeye gerek yok, kediler çok az ???kta bile görebilir. ?nsan?n görebilece?i ?????n alt?da biri kadar bir ???k bile onlar için yeterlidir. K?rm?z? ve ye?il renkleri ay?rt etme yetileri s?n?rl?d?r. “Bir kedinin gözü do?umdan 7 ila 10 gün sonra aç?l?r. ?ki ay içinde de gerçek rengini al?r. Bir kedinin gözleri, sald?r?da yara almamas? için göz kapa??n?n içerisindedir ve av? gözleyebilmek için geni? ve büyüktür. Gözlerinin uzakl?k duyarl?l??? yüksek ve keskindir.” 1

“Ev kedisinin i?itmesi en keskin 500 Hz ila 32 kHz aral???ndad?r. 55 Hz ile 79.000 Hz aras?nda de?i?en son derece geni? bir frekans aral???n? alg?layabilir. 10,5 oktav aral???n? duyabilirken, insanlar ve köpekler yakla??k 9 oktav aral???n? duyabilir.” 1

Kedilerin koku mukozas? yüzeyi insan?nkinin yakla??k iki kat?d?r. Bu yüzden çok iyi koku al?rlar. Di?er yandan kedilerin de a?z?nda Jacobson organ? vard?r. ?nsanlar?n alamayaca?? koku ve baz? aromalar? hissederler. ?drarlar?n? belli yerlere püskürterek ileti?im kurarlar. Böylece örne?in erkek kedi avlanma alan?n? i?aretler. Evimizin (erkek) kedisi Pamuk’un k?s?rla?t?r?lmadan önce yatak odas?n? i?aretlemesi bize çok pahal?ya mal olmu?tu.

Kedilerin z?mpara gibi dilleri vard?r. Bunun nedenini çok dü?ünmü?ümdür. Yavrular?n? yalarken onlar?n kan dola??m?n? h?zland?rd?klar?n? okumu?tum bir yerlerde. Ama bunun yan? s?ra kediler dillerini su içmekte kullan?rken bu z?mpara gibi durumdan yararlan?rm??. “Kedilerin dili üzerinde onlarca küçük odac?k ve diken gibi uzant?lar (papilla konikalar) vard?r ve su içme s?ras?nda bu odac?klar su havuzcuklar?na dönü?ür. Suya dalan dilin üzerindeki odac?klar su ile dolar ve ta??mada dökülmemesi için dil a?za do?ru bükülür.” 1

Ve kedilerin efsanevi b?y?klar?

“Navigasyona ve duyuya yard?mc? olmak için, kedilerin vücutlar?nda, özellikle de yüzlerinde düzinelerce hareketli b?y?k (vibrissae) vard?r. Bunlar, hem nesnelere do?rudan dokunarak hem de hava ak?mlar?n? alg?layarak, bo?luklar?n geni?li?i ve karanl?ktaki nesnelerin konumu hakk?nda bilgi sa?lar; ayr?ca gözleri hasardan korumak için koruyucu göz k?rpma refleksilerini de tetikler.

Kedi b?y??? (Latince: vibrissae) kal?n kedi k?l?ndan iki ila üç kat daha kal?nd?r. Burun bölgesinde üst duda??n yanlar?ndan ç?kan b?y?klar yine kedi k?l?na k?yasla üç kat daha derine gömülüdür. B?y?klar?n kökleri sinir sistemi ile ilintilidir. B?y?klar taraf?ndan alg?lanan bir hareket hemen köklerden sinirlere ve oradan beyine iletilerek yap?lacak eylem konusunda bilgilendirme ve uyar? i?levi görür.” 1

Kediler günün 13-14 saatini uykuda geçirerek enerjilerini tutumlu kullan?r. Ya?land?kça da uyku süresi uzar ve 20 saate kadar ç?kar. Ve kediler rüya görür.

Kediler kuyruklar?n? beden dili olarak kullan?r, t?pk? köpekler gibi. Köpekler nas?l korktuklar?nda kuyruklar?n? bacaklar?n?n aras?na al?r ve vücutlar?n? küçültmeye giderse kediler de kuyruklar?n? sosyal ileti?im için kullan?r.

“Kulaklar?n ve kuyru?un konumu, tüm vücudun gev?emesi ve pençelerin ç?kar?lmas? dahil olmak üzere beden dili, tümü ruh halinin göstergeleridir. Kuyruk ve kulaklar, kedilerde özellikle önemli sosyal sinyal mekanizmalar?d?r. Yükseltilmi? kuyruk dostça bir selamlama anlam?na gelir ve düzle?tirilmi? kulaklarsa dü?manl??? gösterir.” 1

Edebiyatç?lar?n ve sanatç?lar?n kedileri

Mehmet Nuri Yard?m’?n Kediname adl? yap?t?ndan aktaran Kudret Sava? 2.Abdülhamid’in kedisi A?a Efendi’den söz ediyor. Bir Ankara kedisi olan A?a Efendi’nin soylulu?unun yaln?z bundan kaynaklanmad???n? belirten Yard?m, yemek kendisine çatalla uzat?lmazsa yemeyecek kadar asil olu?unu buna örnek gösteriyor.

Ünlü edebiyatç?lar?n kedileri

Hüseyin Rahmin Gürp?nar’?n son sözünün “kedilerimi iyi doyurunuz” oldu?unu da Yard?m’?n yaz?s?ndan ö?reniyoruz.

Kediname’de Osmanl? ve Cumhuriyet dönemindeki sanatç?lar?n kedilerinden de bahsedildi?ini belirten Sava? “Türk sanatç?lar?n ?smail Saib Sancar’?n Beyaz?t Devlet Kütüphanesi’nde besledi?i yüzlerce kedisi, Ahmet Vefik Pa?a’n?n Balaban?, Tanburi Cemil Bey’in Tekiri, Tanp?nar’?n me?hur kara kedisi, Samiha-Ekrem Hakk? Ayverdi’nin sert tabiatl? Civeleki, Tar?k Dursun K.’n?n Topaç ve P?t?r?, Münevver Aya?l?’n?n Saruhan?, Mustafa Necati Karaer’in Minno?u, Ümit Meriç’in Lokumu, Haydar Ergülen’in Safo ve Canosu yap?ttaki sayfalar dolusu örnekten birkaç?n? olu?turuyor” diyor.

Kudret Sava? Yeni Türk Edebiyat? Ara?t?rmalar? dergisindeki yaz?s?nda bir ba?ka yazar?n kedilerle ilgili yap?t?ndan da söz ediyor.

“Metin Menek?e taraf?ndan kaleme al?nan ‘Bat?l? Seyyahlar Gözünden Osmanl? Kültüründe Kediler’ ba?l?kl? çal??mada yazar, özellikle papal?k taraf?ndan ?eytanile?tirilen kedi dü?üncesine sahip Bat?l? seyyahlar?n Osmanl? topraklar?nda kedilere ve di?er evcil hayvanlara -hatta vah?i hayvanlara- gösterilen özene ve sevgiye dair izlenimlerini dile getiriyor. Yaz?, özellikle sokak hayvanlar?na para kar??l???nda yiyecek veren meslek grubunu ifade eden ‘mancac?l?k’? tekrar gündeme getirmesi bak?m?ndan kanaatimizce önemli bir görev ifa ediyor. Böylece son y?llarda sokak hayvanlar?na gösterilen ilgi; onlara yiyecek, bar?nak sa?lamada STK ve belediyelerin öncülü?ünde ba?lat?lan çal??malar tarihsel bir zemine oturuyor. K?sacas? mancac?l?k ve hayvan sevgisi modern bir yorumla Türk toplumunda yeniden do?uyor demek hiç de yanl?? olmayacak.” 2

Dünya edebiyatç?lar?n?n kedileri

Ünlü edebiyatç?lar aras?nda da kedileri çok sevenler var. Birkaç örnekle yetinece?im.

“Mark Twain, hastal??a yakalanan k?z? Clara'n?n kedisine s?k? s?k?ya ba?lanm??. Clara'n?n kediye dair anlatt??? hikâye ?öyle:

Tedavi sürecinin ilk a?amalar?nda, hastanedeyken herkesten uzakt?m. Doktor ve hem?ireler d???nda konu?acak kimsem yoktu. Asl?nda tam da öyle de?il çünkü kurallara ayk?r? olsa da hastanedeki odama küçük siyah bir kedi yavrusunu gizlice sokmay? ba?arm??t?m. Kediye Bambino ad?n? verdim ve yan tarafta kedilerden nefret eden hastan?n odas?na girdi?i o talihsiz güne kadar benimle kalabildi Bambino. Yan odadaki hasta kediden çok korktu?u için hastanedekiler kediyi göndermemi istedi. Kediyi çok sevece?ini bildi?im için babama hediye ettim ve gerçekten de çok sevdi. Bir süre sonra bana mektup yaz?p Bambino'nun beni özledi?i için hiçbir ?ey yemedi?ini söyledi. Daha sonra ise yaln?zken yakalad??? farelerle karn?n? doyurdu?u için babam?n verdi?i süte burun k?v?rd???n? anlad?k.

Ama bir gün Bambino evden kaç?p kayboldu ve o zaman Mark Twain gazeteye ilan vererek Bambino'yu bulana 5 dolar ödül verece?ini ilan etti. ?lan ?öyleydi:

Büyük ve oldukça siyah; gür ve ipek gibi yumu?ak tüyleri var. Gö?sünde küçücük bir noktada bir tutam beyaz tüy var, gün ?????nda bu ayr?nt?y? görmek oldukça zor.” 3

“Avc?l???yla da tan?nan Hemingway'in kedilere kar?? bir zaaf? vard?. 1945 y?l?nda toplamda yirmi üç kedisi vard? yazar?n. 1953'te, Hemingway'in kedilerinden Uncle Willie'ye araba çarpm??. Bunun üzerine Hemingway yak?n arkada?? Gianfranco Ivancich'e a?a??daki mektubu yazm??:

Sevgili Gianfranco,

Sana yazd???m mektubu tam bitirmek üzereyken Mary geldi ve Willie'nin ba??na korkunç bir ?ey geldi?ini söyledi. A?a?? indim ve Willie'yi sa? bacaklar?n?n ikisi de k?r?lm?? vaziyette buldum. Araba çarpm?? ya da birisi sopayla vurmu? olsa gerek. Kazan?n oldu?u yerden k?r?lan bacaklar?n? sürükleyerek eve kadar gelebilmi?. Bacaklardan biri kalça taraf?ndan biri de dizinin alt?ndan k?r?lm??t? ve kemikler ciddi anlamda hasar görmü?tü. Ama Willie yine de m?rm?rlamaya devam etti ve benim onu tedavi edebilece?imden emin görünüyordu.

Rene'ye bir kâse süt getirip Willie'ye vermesini söyledim. Rene sütü getirdi, Willie'yi ok?ay?p sakinle?tirdi ve Willie sütünü içerken onu vurdum. Bence ac? çekmedi, çünkü çarpman?n etkisiyle sinirleri kopmu? durumdayd? zaten ve bacaklar?ndaki k?r?klar? bile hissetmiyordu. Monstruo benim yerime kediyi vurmay? önerdi ama bu sorumlulu?u ba?kas?na veremez ve Willie'nin onu birisinin vuraca??n? hissetmesini istemezdim.

Bugüne kadar insanlar? vurmak zorunda oldu?um zamanlar oldu ama asla bu kadar sevip on bir y?l boyunca tan?d???m ve iki k?r?k baca?a ra?men hâlâ m?rm?rlayabilen birini vurmak zorunda kalmam??t?m.” 3

“William Burroughs bir kedi â????yd? ve günlüklerine kedileri Fletch, Spooner, Ruski ve Calico ile aras?ndaki ili?kiyi anlatan k?sa yaz?lardan anlad???m?z kadar?yla evcil hayvan ve insan aras?ndaki, neredeyse telepatik olan o ileti?imi yakalayabilmi?ti.

Ginger bir ?ey istedi?i zaman patisiyle bana dokunuyor. Az önce dokundu ve ben de onu gezmesi için d??ar? ç?kard?m.

Günlü?üne yazd??? ?u son yaz?da da kedilerine duydu?u sevgi üzerinden a?k üzerine bir ke?if yap?yor:

Dü?ünmek yeterli de?il. Hiçbir ?ey yeterli de?il. Bilgeli?in, deneyimin ya da bunlara benzer herhangi bir ?eyin yeterli olabilmesi, belli bir limiti doldurmas? mümkün de?il. Çat??may?, karma?ay? durdurabilecek tek ?ey sevgi, benim Fletch, Ruski, Calico ve Spooner için hissetti?im türden bir sevgi. Saf a?k.

A?k. Nedir ki?

Var olan en do?al a?r? kesici.

A?k.” 3

Kediler hakk?nda ne kadar konu?sak onlar? yeterince anlatm?? olamay?z. Yukar?da da dedi?im gibi bir kedi asla yaln?zca bir kedi de?ildir. Onlar evin efendisidir.

Ben Metin Gülbay, herkese keyifli bir hafta sonu dilerim.

KAYNAKLAR

1 https://tr.wikipedia.org/wiki/Kedi
2 Dr. Kudret Sava?, Afyon Kocatepe Üniversitesi, E?itim Fakültesi, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1800596
3 https://oggito.com/icerikler/unlu-yazarlar-ve-sevdikleri-evcil-hayvanlari/3691